صاحب نظران علوم سیاسی معتقدند حیات سیاسی – اجتماعی هر جامعه ، مرهون مشارکت فعال همة اعضای جامعه میباشد و توسعة اجتماعی منوط به بهره گیری از ظرفیتهای بالقوه و بالفعل تمام نیروهای انسانی اعم از زن و مرد و مشارکت آگاهانه و متعهدانه آنان در صحنه های اجتماعی است ، اما همین نقش آفرینی و مشارکت ،‌ به نگرش اعضای جامعه نسبت به هویت و جایگاه زن ، پذیرش اجتماعی آنان جهت ایفای نقش ، خود باوری آنان و فراهم بودن زمینه های مشارکت وابسته است. در آغاز سخن ضروری است مفهوم مشارکت سیاسی مورد بررسی قرار گیرد.

1. مفهوم مشارکت سیاسی
قبل از بررسی وضعیت مشارکت زنان ایرانی در صحنه سیاست در ادوار مختلف ، ضروری است اجزای تشکیل دهنده مشارکت سیاسی یعنی سیاست ، مشارکت ، مشارکت سیاسی ، ابعاد و انواع آن بررسی شود‌ ، سپس نحوه مشارکت سیاسی زنان را بر اساس تعاریف و ابعاد فوق در برهه های مختلف زمانی ، قبل و بعد از انقلاب اسلامی در ایران مورد بررسی قرار دهیم.
سیاست معادل Politique در زبان فرانسه است. این کلمه برگرفته از واژة لاتین Politicus به معنای هنر و عمل حکومت در کشور بوده است. «دهخدا» سیاست را عبارت از پاس داشتن ملک ، حکم راندن بر رعیت ،‌ تدبیر و دوراندیشی می داند. در فرهنگ عمید لغت مشارکت به معنای شرکت کردن با هم ، با یکدیگر شریک شدن ، سهم داشتن در کاری با چیزی و حضور پیدا کردن در گروهی برای امری می باشد.
بر اساس تعریف «آلن پیرفت» مشارکت ، مورد مشورت قرار دادن قبل از تصمیم گیری است به نحوی که اظهار نظر شخصی و اعمال مراقبت در جریان اجرای این تصمیم و تحول و نتایج آن امکان داشــته باشـد. بنابراین مشـارکت عبارت
است از : دخالت انسان در سرنوشت خویش.
در معنای خاص سیاست را تدبیری می دانند که در اداره امور کشور و تعیین شکل و محتوای فعالیتها ، اتخاذ شده و در دو بخش داخلی و خارجی به کار گرفته می شود.
مشارکت سیاسی Political Participation عملی داوطلبانه ،‌ موفق یا ناموفق ، سازمان یافته با بدون سازمان ، دوره ای یا مستمر برای تأثیر گذاشتن بر انتخاب سیاستها و اداره امور عمومی ،‌ انتخاب رهبران سیاسی در هر سطحی از حکومت ملی یا محلی است.
با توجه به تعاریف بالا ،‌ مشارکت سیاسی ،‌ عملی مشاهده نشدنی است که به طور داوطلبانه صورت می گیرد و برای شهروندان این حق را قائل می شود که رهبران سیاسی را انتخاب کنند ، بر فرآیند تصمیم گیری ملی و محلی تأثیر بگذارند، در امور محله ،‌ شهر و یا روستای خود شرکت کنند و به صورت مستقیم و غیر مستقیم در شکل دادن به حیات سیاسی و اجتماعی خود سهیم شوند.
مشارکت سیاسی را از ابعاد مختلف می توان طبقه بندی کرد : مشارکت سیاسی فعالانه ؛‌ نظیر : حضور تشکلها ؛‌ موضع گیریها ؛ اظهار نظر در مطبوعات و ... مشارکت منفعلانه نظیر : حضور در پای صندوقهای رأی گیری و ...
همچنین مشارکت سیاسی در دو سطح قابل طبقه بندی است‌‌ :
مشارکتدر سطح توده ‌؛ نظیر : شرکت در انجمنها و احزاب سیاسی ؛ شرکت در تجربه های اجتماعی نظیر جنگ و ... و مشارکت در سطح نخبگان که معمولاً ، در حیطة افرادی با تحصیلات عالی ، آگاه ، متخصص ، با علاقه و دارای تعهد اجتماعی قرار می گیرد ، نظیر : نمایندگی مجلس ؛ شرکت در مجریه سیاسی ؛ شرکت در خدمات اداری به ویژه در وزارتخانه هایی که به نحوی با سیاست در ارتباط هستند.
نمودها و شاخصهای مشارکت سیاسی در جوامع مختلف ،‌ متفاوت است. در جامعه ما مشارکت سیاسی نمودهای گوناگونی دارد که موارد زیر را می توان از جمله آنها برشمرد :
شرکت در مبارزات انتخاباتی ملی و محلی یا جلسات استراتژیک (راه بردی) ؛ فعالیت برای یک نامزد انتخاباتی یا یک حزب سیاسی در طول انتخابات ؛ تماس با دستگاههای حکومتی ملی و محلی ؛‌ شرکت در جلسات و مبارزات سیاسی ؛ عضویت فعال در یک حزب سیاسی یا نامزد انتخاباتی ؛ تماس با یک مقام عمومی یا رهبر سیاسی ؛ نصب یک آرم یا آگهی ؛ سعی در متقاعد کردن دیگران برای رأی دادن به فرد خاص ؛ پیش قدم بودن در بحثهای سیاسی ؛‌ رأی دادن و خود را در معرض خطر محرکهای سیاسی قرار دادن.
مفهوم صحیح مشارکت سیاسی زنان آن است که حق ورود به حوزة قدرت سیاسی در همة سطوح برای زنان نیز مانند مردان به رسمیت شناخته شودو آنها نیز بتوانند داوطلبانه و بدون واهمه از موانع سلیقه ای و نگرشی ،‌ همتای مردان در عرصه رقابتهای سیاسی حضور یابند.

مشارکت سیاسی زنان در تاریخ معاصر
الف) پیش از انقلاب
در زمان قاجار به طور مستقیم و غیر مستقیم وظایفی را در عرصة سیاست به عهده داشتند. البته زنان در سراسر کشور از موقعیت یکسانی برخوردار نبودند و بر حسب عرف ، عادات و سنن محلی ، موقعیتهای متفاوتی داشتند. ولی فعالیت اکثر آنها محدود به بچه داری ، خانه داری ، کشاورزی و نساجی بود. ارتباط با کشورهای خارجی در این دوران سبب دگرگونی در ساختار زندگی زنان پایتخت و شهرهای بزرگ شد و آموزش دختران نیز مورد توجه قرار گرفت. در این برهه از تاریخ ، زنان ایرانی در دفاع از وطن و مخالفت با زورگویان نقش عمده ای داشتند ؛ مثلاً ، در جنبش مردم تهران – در دفاع از زنان گرجی مســلمان شده ، که سـفیر روس ، با سوء اسـتفاده از مواد معاهده ترکمنجای ، می خواسـت آنها را از
همسر و فرزندانشان جدا کرده ، از دین اسلام برگرداند- شرکت جستند. همچین در تظاهرات مردم تهران در دفاع از امیرکبیر ، شرکت در جنبش تحریم تنباکو ، دفاع از هرات ، قیام تنگستانیها و ... نیز به طور جدی و فعال شرکت داشتند.
در سالهای نزدیک به انقلاب مشروطیت ، حرکت و جنبشی در بین زنان به وجود آمد و موجب آغاز فعالیتهای سیاسی و اجتماعی شد.
در سال 1342 زنان حق رأی به دست آوردند و تا پایان این سال ، از 197 نماینده مجلس شورای ملی ، شش نفر زن انتخاب شدند. اما با توجه به این واقعیت که بخش عمدة جمعیت را زنان تشکیل می دادند ، میزان مشارکت سیاسی آنها ،‌ چه در سطح توده و به عنوان رأی دهنده و چه به عنوان صاحب نظران موقعیتهای بالای رسمی ،‌ در سطح پایینی قرار داشت.

ب)دوران وقوع انقلاب اسلامی
در جریان وقوع انقلاب اسلامی ، که در نهضت از درون محافل مذهبی و شبکه های غیر رسمی نظیر مجالس دعا و روضه و مساجد آغاز شد ، بانوان فعال نیز ضمن شرکت در این محافل از اخبار مربوط به حرکتهای مردمی مطلع می شدند. زنان فهیم و مصمم ، در روند پیروزی انقلاب اسلامی ، با پخش خبرنامه ، اطلاعیه و بیانیه ، چاپ وتکثیر نوار سخنرانی حضرت امام (ره) و نیز ایراد سخنرانی برای حرکت آفرینی و قیام مردم ، شرکت در تظاهرات و راهپیماییها به ویژه راهپیمایی هفده شهریور (جمعه خونین) و نیز شکستن حکومت نظامی رژیم و سر دادن شعار بر بام خانه ها تا تحمل حبس ، شکنجه ، اعدام و شهادت خود یا همسر یا پسرشان و نیز ساختن سنگر ، ساخت کوکتل مولوتوف و امداد رسانی به مجروحان از هیچ فعالیتی دریغ نکردند.

ج)دوران دفاع مقدس
با تهاجم و تجاوز دشمن به شهرهای مرزی همچون قصر شیرین ، گیلان غرب ، دهلران ،‌ بستان ،‌ سوسنگرد ، هویزه ، خرمشهر ، آبادان ... و به موازات خیزش عمومی و با حضور مردان در جبهه ها و یاری رسانی به موازات خیزش عمومی و با حضور مردان در جبهه ها و یاری رسانی به نیروهای مسلح ، بانوان غیور و زنان شجاع این شهرها ، مقاومت در مقابل دشمن تا بن دندان مسلح ، بی رحم و ددمنش را بر خود فرض دانسته و در کوران حوادث و حملات ناجوانمردانه و نابرابر ، به یاری دلیر مردان سپاه اسلام به پا خاسته و از بذل مال ، جان ، فرزند و همسر نیز دریغ نورزیدند و حتی به رغم مخالفت مردان ، حاضر به ترک شهر و خانه و کاشانه خویش نگشتند و سند افتخار و شکوه در صحنه بودن و مشارکت سیاسی فعال را در تاریخ سراسر عزت و سربلندی دفاع مقدس برای نسلهای آتی و حاضر به یادگار گذاشتند. به قطع و یقین می توان اذعان کرد که زنان شجاع ایران اسلامی ، حماسه آفرینان عرصه های پشتیبانی و امداد جبهه های جنگ از قله های سر به فلک کشیده غرب تا سنگرهای تفتیدة جنوب که حضور و نقش خویش را در نهایت تعهد ، ایثار و تلاش ایفا کردند و در این میدان نیز همچون عرصه انقلاب سرافراز و پیروز و موفق بوده ، افتخاری بر افتخارات خویش افزودند.
بانوان در این دوران ، با کمکهای بهداشتی ، فرهنگی ، هنری ،‌ عقیدتی ، سیاسی و ... به یاری هموطنان خویش می شتافتند و برای مقابله با دشمن مشترک و دست یابی به پیروزی در سطح ملی ، با نهایت تلاش و همت والا جنگیدند و در عرصه های گوناگون مشارکت سیاسی از شرکت در انتخابات ، فعالیت برای نامزدهای انتخاباتی گرفته تا عضویت فعال در تشکلهایی نظیر بسیج و پشتیبانی پشت جبهه ها ، حضوری فعال و چشم گیر داشتند.
از سوی دیگر زنان در زمان دفاع مقدس از آگاهی و شعور سیاسی بالایی برخوردار بودند به ویژه دشمن شناسی ، وحدت ملی ، حفظ اقتدار سیاسی کشور و اطلاع از ترفندهای سیاسی دشمنان در بین آنان مشاهده می گردید. رئوس فعالیتهای زنان در طول هشت سال دفاع مقدس که نشانه ای محکم از مشارکت فعال سیاسی آنها می باشد ، عبارت اند از :
1. حضور مستقیم تعدادی از بانوان در خطوط مقدم جبهه ها و امداد مستقیم رزمندگان.
2. حضور پرستاران و کادر پزشکی در شهرهای جنگی و خطوط مقدم و مداوا و درمان رزمندگان حتی اسرای جنگی.
3. رساندن مهمات و غذا به رزمندگان در خطوط پشتیبانی و عقبه های رزمندگان.
4. تعمیر تجهیزات و بازسازی وسائل و البسه ، پتو و وسایل زیستی رزمندگان در جبهه ها.
5. راه اندازی ستادهای امداد و درمان در شهرها و بسیج خواهران و کادر درمانی و پزشکی در بیمارستانها و پرستاری از مجروحان و مراقبتهای ویژه و تهیه اقلام دارویی.
6. ایجاد ستادهای جمع آوری کمک های مردمی در مساجد ، مدارس و محلات ، کارخانجات ،‌ ادارات دانشگاهها و بسته بندی و ارسال انواع نیازمندیهای عمومی و فصلی و منطقه ای رزمندگان جبهه ها.
7. حضور در عرصه های فرهنگی و تبلیغ و تجلیل و تکریم مقام شهیدان و عیادت مجروحان و سرکشی به خانواده های شاهد ، اسرا و رزمندگان و مقابله با شایعات و عوامل تخریب روحیه ، مقابله با منافقان و ضد انقلابیون و شرکت یکپارچه در تشییع پیکر شهیدان ،‌ مجالس و محافل بزرگ‌داشت یاد و خاطرة آنان.
8. راه اندازی کاروانهای خانواده شهدا و خواهران برای حضور در جبهه ها و خطوط عقبة رزمندگان و توزیع هدایا، ایراد سخنرانی و کاروانهای زیارتی برای تقویت روحیه.
9. حضور فعال نظامی در بسیج و گذراندن آموزشهای نظامی و انجام نگهبانی و مراقبت و گشت داخل شهر و دست‌گیری عوامل منافق و ستون پنجم.
10. جمع آوری کمکهای نقدی و کمک مستقیم برای خرید تجهیزات نظامی مورد نیاز.
11. صبر و بردباری در مقابل شهادت ، مجروحیت و اسارت عزیزان و تحمل دوری آنان به دلیل حضور چندساله در جبهه ها و تقبل سهم تربیت مردان در قبال فرزندان.
12. تشویق و ترغیب مردان به پیوستن به صف رزمندگان و اعزام به جبهه ها.
در مجموع آنکه روند تحولات اتجماعی و سیاسی بعد از انقلاب اسلامی ایران و زمان جنگ تحمیلی و دفاع مقدس حاکی از آن است که جریانهای سیاسی- اجتماعی کشور زمینه های سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی مساعدی را برای افزایش مشارکت سیاسی زنان در جامعه به صورت فعالانه و داوطلبانه فراهم کرد. فی الواقع زنان در شرایط جنگ تحمیلی و دفاع مقدس دوشادوش مردان به صورت فعالانه شرکت می کردند و نقش مؤثر و مفیدی در پیروزیها داشتند.

د)دوران کنونی
اما آیا بعد از جنگ تحمیلی و در زمان کنونی ، باز هم زنان نقشی فعال در عرصة سیاسی داشته و مشارکت سیاسی دارند؟ و در شرایط موجود آگاهی سیاسی آنها تا چه حد است؟
علی رغم آنکه مطابق قوانین کشور ،‌ برای فعالیت زنان منع و محدودیتی وجود ندارد ، اما در زمان حاضر ، حضور بانوان در صحنه های سیاسی کمتر مشاهده می شود و اغلب فعالیتهای سیاسی به مردان اختصاص یافته و مباحث سیاسی در بین مردان بیشتر مطرح است. حتی با وجود طرح مباحثی چون توسعة سیاسی و دعوت به مشارکت سیاسی برای تمام اقشار جامعه ،‌ باز مشاهده می شود که زنان کمتر خود را درگیر مسائل سیاسی می کنند و رد مقایسه با سایر جنبه های زندگی اجتماعی ، در این مورد علاقه و توجه چندانی نشان نمی دهند. در تحقیقی با عنوان سنجش گرایش دانشجویان دختر نسبت به مشارکت سیاسی ، میزان گرایش آنها سنجیده شده است. این تحقیق نشان می دهد که در دوران کنونی ، گرایش زنان حتی در قشر تحصیل کرده و دانشجو که فعال ترین قشر جامعه در بعد سیاسی محسوب می شوند و باید در مورد مسائل سیاسی ، حساسیت بیشتری نسبت به دیگران داشته باشند ، در سطح نسبتاً پایینی قرار دارد.
مرور تاریخ ایران و وضعیت و نحوة مشارکت سیاسی زنان در دورانهای مختلف تاریخ و مقایسه میان میزان و نحوة مشارکت زنان در مقاطع زمانی مختلف ، این سؤال را به وجود می آورد که چرا در هر برهه ای از زمان ، زنان نسبت به سیاست و مشارکت در فعالیتها و امور سیاسی جامعة خویش به اشکال مختلف و گاه متضاد ،‌ عکس العمل نشان میدهند؟!
این امر می تواند از عوامل متعدد ناشی شود که به برخی از آنها اشاره می شود:
از یک دیدگاه مشارکت سیاسی زنان ناشی از نقش و کارکرد و تأثیری است که مشارکت آنها در تصمیم گیریها و تحولات سیاسی جامعه به جا می گذارد ، چنانچه برای مشارکت زنان در مسائل سیاسی جامعه به جا می گذارد ،‌ چنانچه برای مشارکت زنان در مسائل سیاسی جامعه ، کارکردی تصور نشود یا این کارکرد در حد بسیار پایینی قرار گیرد ، زنان نسبت به مسائل سیاسی بی تفاوت شده و میزان مشارکت سیاسی آنان تنزل خواهد کرد. تمایل زنان به مشارکت سیاسی تابع عواملی نظیر «احساس بی قدرتی» در زنان و تحلیل آنان از «فایده مشارکت» است. چنانچه در نظر آنان هزینه های مشارکت سیاسی بیش از فواید آن باشد ، کمتر به مشارکت سیاسی روی می آورند.
ساختارهای گوناگون حاکم بر جامعه نیز از علل دیگری است که بر نحوه و میزان مشارکت سیاسی زنان مؤثر است. مشارکت سیاسی زنان در هر جامعه ای در چارچوب ساخت اجتماعی و سیاسی آن جامعه معنا خواهد یافت. مطابق با این دیدگاه مشارکت سیاسی زنان در ارتباط با ساختهای جامعه و روابط پایدار آن شکل می گیرد و تحت تأثیر نظامهای اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی و تغییرات اجتماعی است. ساختارهای متفاوت اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی ، سبب تفاوت
مشارکت سیاسی زنان در جوامع مختلف و مقاطع زمانی متفاوت می شود. جریانهای سیاسی – اجتماعی کشور – در آغاز انقلاب اسلامی و در هنگام جنگ تحمیلی عراق علیه ایران – در آغاز انقلاب اسلامی و در هنگام جنگ افزایش نقش زنان در فعالیتهای سیاسی و اجتماعی مساعدی برای افزایش نقش زنان در فعالیتهای سیاسی و مشارکت آنها در این عرصه فراهم کرد. اما در زمان حاضر ، زنان نتوانسته اند در میدان سیاست جایگاه واقعی خود را پیدا کنند.
بیگانگی سیاسی زنان نسبت به مسائل و رویدادهای سیاسی در این مقطع زمانی ،‌ از دیگر عوامل مؤثر بر کاهش مشارکت سیاسی آنهاست. بیگانگی سیاسی که با متغیرها و شاخصهایی مثل بی قدرتی ،‌ انزوا ،‌ میزان اطلاعات و آگاهی از مسائل سیاسی و ... سنجیده می شود ، در میان زنان نسل جدید در خور تأمل است.
برخی دیگر از علل مؤثر بر میزان و نحوة شرکت زنان در فعالیتهای سیاسی عبارتند از : بی ثباتیهای شدید سیاسی و اجتماعی ؛‌ نارضایتی از اوضاع سیاسی حاکم بر جامعه و تشتت آرا ؛‌ تغییرات فرهنگی و فقدان بستر فرهنگی مناسب برای ارتقای شعور ،‌ بینش و آگاهی سیاسی زنان ؛ ناهماهنگی ،‌ و نبود صداقت در قول و فعل مسئولان (هرگاه نظر مسئولان با رفتار آنان مغایر باشد ، بی تردید بر نگرش و عمل‌کرد اعضای جامعه تأثیر منفی خواهد داشت ؛ و باعث بی اعتمادی و خودناباوری در میان زنان ؛‌ ناامنی و ... است).

نتیجه گیری
با توجه به اینکه انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است از این جهت میل و علاقه او نسبت به دخالت در سرنوشت خویش ، از ویژگیهای ذاتی انسان محسوب می شود. حاکمیت انسان بر سرنوشت اجتماعی خویش ،‌ یکی از اولین دغدغه های او پس از ورود به جامعه بوده که طی گذشت زمان ، ابعاد و پیچیدگیهای جدیدی یافته است. انسانها فارغ از ویژگیهای نژادی، زبانی ،‌ مذهبی ، جنسی ، ... براساس اتکا به حقوق طبیعی و انسانی حق دخالت در امور سیاسی خود را دارند.
زنان ایرانی به کرات ، تجلیات سیاسی از خود بروز داده اند و عِرق مذهبی و ملی سبب حضور آنها در عرصه های مختلف سیاسی شده است. اما مجموعه عملکردها و سیاستها ،‌ چه آنها که از خارج بر ما تحمیل می شوند و چه سیاستهای داخلی به گونه ای هستند که سبب می شوند در این برهه از زمان ، زنان به تدریج غیرسیاسی شوند و به کارهای دیگر به جز امور و فعالیتهای سیاسی روی آورند.
ویژگیهای فردی و موقعیت اجتماعی از عوامل مهمی هستند که در ایجاد انگیزه برای مشارکت سیاسی مؤثر می باشند. مشارکت گروههای اجتماعی مختلف از جمله زنان در زندگی سیاسی به عنوان هدف توسعه سیاسی ، مستلزم تحقق لوازم و زمینه های مشارکت سیاسی زنان در این مقطع زمانی ، باید مسائل و موانع موجود را حل و رفع کرد و زمینه های فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی مناسب را جهت رشد و توسعة این مقوله به وجود آورد. همچنین ضروری است زنان نیز در این مقطع زمانی ،‌ تواناییهای خود را باور کنند و به خود بقبولانند که می توانند و باید در تصمیم گیریهای مربوط به جامعه و کشور خود سهیم بوده و بر روند مسائل سیاسی جامعة‌ خویش تأثیر مثبت و مؤثر بگذارند ، همان گونه که در جریان وقوع انقلاب اسلامی و در زمان دفاع مقدس حضوری چشم‌گیر و مؤثر داشتند.
 

فهرست منابع
- آراسته خو، محمد. نقد و نگرش اصطلاحات علمی– اجتماعی ، تهران : نشر گستره ، 1370.
- ایوبی ، مجدالله. مشارکت انتخاباتی. مجموعه مقالات مشارکت سیاسی. تهران :‌ نشر سفیر ، 1377.
- طهماسبی گنجور ، طاهره. قالبهای ذهنی تبعیض جنسی در برنامه های خردسالان ، کودکان و نوجوانان ، پایان‌نامه کارشناسی ، دانشگاه فردوسی مشهد ، 1374.
- طهماسبی گنجور ، طاهره. سنجش گرایش دانشجویان دختر نسبت به مشارکت سیاسی و عوامل مؤثر بر آن ،‌ پایان‌نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه الزهرا(س) ، 1379.
- فخرایی ، سیروس. موانع ساختاری مشارکت زنان در ایران ، مجموعه مقالات گردهمایی سیمای زن در جامعه ،‌ دانشگاه تبریز ، 1376.
- نوری ، مهدی. جایگاه زنان در جامعه مدنی ، تهران : سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ، 1376

طاهره طهماسبی گنجور
کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی