همانطور که بارها تکرار شده است و می دانیم جنگ تحمیلی علیه ایران به ابتکار آمریکا و توسط عراق آغاز شد. از یک نگاه آمریکا حق داشت همه تلاش خود را برای تغیر دوباره حکومت ایران به کار گیرد. آرنولد توینبی می گوید: بدیهی است که ذهن آدمی از خلاء روحی و معنوی کراهت دارد و اگر بر مردمی یا جامعه ای این بدبختی فرود آید که سرچشمه زلال الهامات و امیدهایی که زمانی بدان ها دلبسته بوده است از دست بدهد دیر یا زود در صدد تصرف نخستین مائده ای که فراراهش قرار گیرد برخواهد آمد و حتی اگر این مائده خشن و فریبنده باشد تصاحب آن را به محرومیت ترجیح خواهد داد.
آمریکا نیز حکایت چنین جامعه ای را دارد که ذکرش در این جملات می رود. اگر آغاز سرمایه گذاری آمریکا در ایران را ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در نظر بگیریم حکومت آمریکا در طی ۲۵ سال با تمام توان و امکانات ایران را و فقط ایران را به عنوان استراتژیک ترین نقطه منطقه ـ از نظر نقاط ساحلی در جنوب و شمال و مرکزیت در میان کشورهای منطقه و مرزهای طولانی با شوروی و ... تحت پوشش مادی و معنوی قرار داده بود. تمام امیدهای طولانی مدت خود را به رژیم حاکم بر ایران بسته بود و یکی از پایه های اصلی آینده جهانی شدن و نقش آمریکا در تحولات بین الملل را نیز ایران قرار داده بود. حال انقلابی ضد آمریکایی نه تنها همه امکانات مادی را که برای منظورهای فوق فراهم شده بود تصاحب کرد بلکه شعار جدی نفی آمریکا در صحنه بین الملل را هم سرلوحه سیاست خود قرار داد.
از این منظر که به تحولات سال های آخر دهه ۱۹۷۰ می نگریم آمریکا باید به هر طریق ممکن ـ حتی جنگ ـ تا قبل از استقرار کامل انقلاب اسلامی به این کابوس وحشتناک پایان می داد. از طرفی هم آمریکا می دانست که انقلاب اسلامی از جهات متعدد با سایر نمونه های مشاهده و مطالعه شده انقلاب های جهان متفاوت است. بنابراین غیرقابل پیش بینی بودن انقلاب را خطری بزرگتر ارزیابی می کرد با توجه به اینکه ایران هم هر روز بر آرمان ها و اهداف بین المللی خود تأکید می نمود.
ریچارد نیکسون سیاستمدار کهنه کار آمریکا در مورد انقلاب ایران می گوید:« افسانه ای که درباره انقلاب ایران گفته می شود این است که این انقلاب از فساد شاه و سرکوب پلیس و فقر توده ها ناشی می شد این دیدگاه خطاست. در حکومت شاه وضع ایران از تمام کشورهای منطقه سوای اسرائیل بهتر بود. جوانان از این انقلاب حمایت کردند نه برای اینکه خواهان آزادی ، شغل ، مسکن و لباس بهتر بودند چون چیزی را می خواستند تا به آن بیش از مادی گرایی معتقد باشند. پس از انقلاب مردم ایران همان چیزی را بدست آوردند که انقلاب قول داده بود. اینکه آنها تصور می کردند به چه چیزی دست خواهند یافت کاملا روشن نیست اما جای انکار نیست که انقلاب اسلامی یک انقلاب واقعی اندیشه ها را ارایه داد و آنها آن را با عشق و ایمان پذیرفتند». همین نامعلوم بودن خواسته انقلاب ایران برای جهان غرب و اتکای ارکان انقلاب برایمان و قواعد غیرمادی ترس از آنرا بیشتر می کرد.
۲ـ سال های آغازین جنگ
اگر به خاطر بیاوریم با سپری شدن مدت کوتاهی از جنگ پیش بینی ها از پایان خوش هجوم ناگهانی عراق و شکست چند روزه ایران به تلخی یأس برای هم پیمانان صدام بویژه آمریکا مبدل شد. رهبری های حضرت امام خمینی (ره) باعث شد که جنگ عامل پیوند و انسجام روز افزون گردد و حلقه اتحاد مردم حول رهبری ایشان روز به روز تنگ تر شود تا افرادی که با این جریان همسو نبودند در خارج این دایره قرار گیرند. بنی صدر به عنوان یکی از مهمترین عوامل شکست های شش ماهه ایران در فروردین ماه ۵۹ عزل شد و معادلات سیاسی و نظامی ایران شکل تازه ای به خود گرفت. عزل بنی صدر ، افشای توطئه ها ، وقایع تکان دهنده پیاپی مثل ترورها و بمب گذاری ها همه و همه حقانیت خط امام و مظلومیت آنرا اثبات می کرد . امام نیز بعد از هرکدام از وقایع دلخراش در پیامی به مردم آنها را امیدوارتر می کردند و لزوم خشکاندن ریشه تهاجمات را واجب تر. در یک نگاه آماری به صحیفه امام (ره) حجم بیانات و پیام های امام به مردم ایران تا قبل از سال ۶۳ و بخصوص در اولین سال های جنگ چندین برابر سال های بعد است که نشان از سیاست کنترلی حضرت امام در شرایط بحرانی آنروزها دارد.
سایر مسؤولان هم هر روز به مردم گوشزد می کردند علت اینکه تاکنون نتوانستیم در امر جنگ گشایشی حاصل کنیم کارشکنی ها و خیانت های بنی صدر بوده و امروز فصل جدیدی در این نبرد آغاز شده است. فضای فکری که آن روزها بر ذهن عموم مردم ایران حاکم شده بود علت مضاعفی شد بر مقبولیت خط امام تا مردم را به انسجامی فوق العاده برساند. در میان نیروهای نظامی هم برکناری بنی صدر عاملی شد برای نزدیکی سپاه و ارتش در آن مقطع زمانی چرا آنها ریشه اختلافات را خشکیده می دیدند و ضرورت وحدت را نیز لازم. همین عوامل برای پیروزی های مکرر رزمندگان اسلام کفایت می کرد.
وقتی امام خمینی (ره) در مقام فرماندهی کل قوا بر لزوم شکسته شدن حصر آبادان تأکید کردند ماشین پیشروی ایران در مسیر بازپس گیری مناطق اشغالی شروع به حرکت کرد. پس از عملیات ثامن الائمه که به محاصره آبادان پایان داد در عملیات طریق القدس رزمندگان اسلام بستان را آزاد کردند. دهلاویه ، غرب شوش و دزفول در عملیات بزرگ فتح المبین آزاد شد و در نقطه اوج پیروزی ها در عملیات بیت المقدس خرمشهر نیز آزاد گشت. همه این عملیات ها به صورت مشترک و هماهنگ میان نیروهای ارتش و سپاه اعم از زمینی و هوایی اجرا می شد.
ضعف تسلیحاتی عراق ، نداشتن توقع چنین پیروزی هایی از ایران و حضور گسترده نیروهای مردمی در جبهه باعث شد که تنها عکس العمل عراق در مقابل بازپس گیری های مناطق اشغالی توسط ایران تسریع در عقب نشینی و فرار از منطقه باشد. در طول قریب به ۹ ماه بدوت حتی یک شکست همه عملیات های ایران به پیروزی منجر می شد و در این مدت نسبتا طولانی هر روز بر وحدت و انسجام و روحیه ملت ایران افزوده می گشت و ایمان آنها به رهبری امام و اخلالص مسؤولان هر روز بیشتر از روز قبل می شد. تصور میزان پتانسیل قدرت مردم ایران در پایان بهار سال شصت و یک هم اکنون بار یما بسیار دشوار است.
۳ـ جنگ یا صلح مسأله پس از فتح خرمشهر
۸۵% از مناطق اشغالی پس از چهار عملیات بزرگی که ذکر آنها شد آزاد گشت و تها حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران که البته در امتداد خط مرزی واقع شده بود در دست عراق باقی ماند. این امتداد طولانی که عمدتا در ارتفاعات بودند و تسلط عراق بر آنها بی چون و چرا بود را نیروهای ما نتوانستند آزاد کنند و از جهتی هم نقاط مهمی به حساب می آمدند زیرا نیمی از مرز مشترک دو کشور از قصر شیرین تا چزابه و نیز طلائیه و کوشک تا شلمچه و دو شهر مهران و نفت شهر در اشغال دشمن متجاوز بود.
هر چند به جز نفت شهر که پایان جنگ در دست عراق باقی ماند رزمندگان اسلام همه مناطق دیگر را در طی سال های بعد آزاد کردند ولی اصرار عراق به نگه داشتن این مناطق بعد از عقب نشینی ها یکی از عمده دلایل بدبینی رجال سیاسی ایران در سال شصت و یک به مفهوم صلح بود. اما از طرف دیگر فشارهای بین المللی برای پذیرش صلح آغاز شد. عراق خود را در همه محافل و مجامع صلح طلب معرفی می کرد و ایران را گرم کننده آتش جنگ.
حضرت امام در آنروز ها به وضوح در باب صلح خواهی ایران اظهار نظر می کردند. ایشان در موارد متعدد می فرمودند که «ما صلح می خواهیم خیلی هم می خواهیم» و یا «دنیا بداند که ما حاضریم صلح کنیم» اما واقعیت این بود که ایران ادامه گلوله باران توپخانه عراق و خالی نکردن مناطق اشغالی را نشان فریبکاری آنها رژیم و مغایر با پیشنهاد آتش بس و صلح می دانست. از طرفی هم متوقف کردن حرکت پرشور نیروهای مردمی به صلاح نبود چرا که اولا در صورت نیاز دوباره بوجود آوردن آمادگی و روحیه موجود غیرممکن بود و ثانیا اینکه اصلا خود مردم و بخصوص رزمندگان هم در شرایط رو به جلو و پیروزی های پیاپی عزم را جزم یکسره کردن کار جنگ و رژیم عراق کرده بودند و دستور توقف و بدتر از آن صلح بدون در نظر گرفتن آن همه خسارت و شهید و مجروح و مناطق در دست اشغال از سوی آنها قابل پذیرش نبود و به فرموده امام یک ملت انقلابی را هم نمی توان کنترل کرد و تحمل بعضی رفتارها از هر که باشد را ندارند. جهت گیری عموم رجال سیاسی نظامی نیز همین بود که تا د رموضع قدرتیم و موتور جنگ بر روی دور پیروزی افتتاده تکلیف آنرا معین کنیم.
اما پیروزی ها و پیشروی ها و بازپس گیری مناطق اشغالی در سال ۶۱ ایران را در موقعیتی قرار داد که تصمیمگیری درباره نحوه ادامه جنگ را دشوار می کرد. اما دستور داده بودند که پس از رسیدن به مرزها پیشروی متوقف شود. نیروهای مردمی زیادی طبق آمار و اطلاعات سپاه از آغاز عملیات های چهارگانه تا پایان فتح خرمشهر به منطقه سرازیر شدند به صورتی که منحنی جذب نیرو رشد فوق العاده ای را نشان می داد فشارهای بین المللی هم برای تحمیل صلح به ایران هر روز رو به افزایش بود. هنوز بخشی از مناطق کشور در اشغال دشمن بود و بازپس گیری آنها هم غیرممکن و در این شرایط بود که عراق پیشنهاد صلح را مطرح می کرد.
قاعدتا پس از شکست های پی درپی و عقب نشینی ها باید عراق در موضع انفعال و ضعف قرار می گرفت و به شرایط ایران تن می داد ولی در پیشنهادهای صلح اصلا به این موضوع توجهی نمی شد. فقط مقصود آتش بس بود ولاغیر . مثل همان هفته دوم جنگ که عراق درخواست آتش بس می داد در حالی که به اندازه یک استان کشور را در تصرف داشت و مقامات ایرانی هم گفتند که تا زمانی که یک سرباز عراقی در خاک ایران باشد فکر کردن به صلح هم بی معناست و ما از طولانی شدن جنگ هم هراس نداریم. این بار هم در عموم پیشنهادهای صلح اکثر شرایط ایران از جمله تعین متجاوز، حالی کردن مناطق اشغالی ، تعیین دقیق مرزها پرداخت غرامت و …. نادیده گرفته می شد. بنابراین طبیعی بود که به حکم عقل و منطقل چنین صلحی پذیرفته نشود.
در این شرایط بودکه حضرت امام ضمن اینکه مثل همیشه بر صلح عادلانه تأکید کردند بار دیگر پیش شرط های ایران برای صلح را این گونه تعیین کردند، «ما همان مطلبی که از اول گفتیم، همه دولتمردان ما همان مطلب را می گویند باید بی قید و شرط اینها بیرون بروند … باید تمام ضررهایی که به ما وارد کرده اند ما حالا مقدارش را نمی دانیم کارشناس باید بیاید بگردد و مقدارش را معلوم کند که چقدر مقدارش اس آن هم باید تحقق پیدا کند و باید مجرم هم معلوم بشود که چه کسی است» به این ترتیب پذیرش صلح از طرف ایران منوط به شرایطی شد که عراق و جامعه بین الملل به آنها تن نمی دادند.
اما نگهداشتن نیروهای متجاوز عراقی بر سر مرزهای جنگ برای ایران خالی از ضرر نبود از جمله:
۱ـ۳) حمله نکردن به دشمن درحالی که او هم توان هیچ گونه تهاجمی را نداشت آرامشی بر منطقه جنگی حاکم می کرد که جز ایجاد خستگی و تضعیف روحیه ثمری برای ارتش و سپاه ایران نداشت چرا که هر روز نیروهای آماده و پر انرژی ما باید منتظر می نشستند تا شاید اگر حمله ای شد مقاومت کنند.
۲ـ۳) عراق فرصت کار و بدست می آورد تا با استفاده از آرامش حاکم بر ترمیم نیروی زمینی ازکار افتاده خود بپردازد.
۳ـ۳) توپخانه دوربرد عراق از نزدیکترین نقطه به مرز خاک ایران را هدف قرار می داد در صورتی که اگر نیروهای عراقی کمی عقب تر رانده می شدند برد توپ ها کفایت هدف گیری خاک را نمی کرد.
۴ـ۳) باز پس گیری مناطق اشغالی از درون خاک خودمان غیرممکن بود چرا که نیروهای عراقی بر ارتفاعات مستقر بودندو هر گونه حمله از طرف ما با شکست مواجه می شد.
۵ـ۳) تضمینی وجود نداشت که آینده در موقعیتی بهتر از این موقعیت قرار گیریم و از نظر نظامی بهترین فرصت بوجود آمده بود. فرماندهان جنگ هر روز دلایل خود را که بخشی از آنها ذکر شد خدمت امام مطرح می کردند و مصرانه درخواست داشتند که ایشان اجازه ورود به خاک عراق را صادر نمایند. پس از چندی که امام دلایل را کافی و حجت را تمام دیدند مجوز لازم را دادند. به این ترتیب بود که تعقیب متجاوز و به موازات آن تلاش برای آزادسازی سومار و مهران آغاز شد.
۴ـ پیشروی درخاک عراق
در ابتدای تابستان ۶۱ اول عملیات رمضان طراحی و به اجرا در آمد و به دنبال آن هم عملیات والفجر مقدماتی و والفجر ۱ که در مجموع به موفقیت چندانی هم همراه نبودند. ولی همین نبردهای ابتدای که در طول ۶ ماه صورت گرفت تغییر شگرفی در مواضع کلیه بخش های انقلاب اسلامی نسبت به جنگ بوجود آورد. تأثیرگذاری سیاست بر جنگ و اختلاف نظر مسؤولان سیاسی و فرماندهان نظامی در این دوره کاملا آشکار است.
در بخش سیاسی کشور تأثیر مستقیم این نبردها این بود که در تصور آسان بودن پیشروی سریع در خاک عراق تردیدهای جدی بوجود آورد و مسؤولین کشور که تنها به انگیزه کسب پیروزی های نظامی به منظور دریافت امتیازاتت سیاسی با ادامه جنگ موافق بودند از آن پس به هر چه کوتاهتر شدن جنگ و هر چه بیشتر شدن امتیازات دریافتی از عراق می اندیشیدند. در حالی که عراق جنگ را به عنوان مسأله اصلی خود تلقی می کرد در ایران نگها به جنگ به چشم واقعه ای موقت و زودگذر بود و تأثیر مستقیم این نگاه این بودکه استراتژی بزرگ کشور استراتژی نظامی نبود بلکه دنبال کردن راه کارهای دیپلماتیک برای رسیدن به صلحی شرافتمندانه و در کنار آن دفاع از کشور در حد نیاز بود. طولی نکشید که یکسری از شخصیت های سیاسی شروع به بیان حرف هایی مبنی بر پایان دادن به جنگ کردند. برخی می گفتندهمان پس از فتح خرمشهر بهتر بود صلح را می پذیرفتیم و یکسری دیگری می گفتند هنوز هم دیر نشده و هم اکنون زمان مناسبت تر است. اما این اظهارنظرها در حالی بیان می شد که عراق همانطور که ذکر شد جنگ را در رأس مسایل کشورش قرار داده بود. گلوله باران مناطق مرزی تا حد توان ، تجاوزات هوایی ، مقامات جدی در مناطق اشغال شده خاک ایران و اخبار موثق از تقویت منابع انسانی و تجهیزات نظامی همگی مؤید این موضوع بودند بنابراین مسلم بود که پذیرش صلح در قالب قطعنامه ۵۱۴ سازمان ملل برای ایران چند پیامد داشت:
الف. از دست دادن مناطق اشغالی خاک ایران به بهانه ادعای عراق در مورد اروند.
ب. مشخص نشدن متجاوز و بالطبع عدم توانایی غرامت خواهی
ج. تجهیز ارتش عراق و حمله مجدد
بر این اساس بود که برای مسؤولان کشور مشخص شدکه ادامه جنگ پیشروی های بیشتر و تحت فشار گذاشتن عراق و بالطبع جوامع بین الملل از این طریق تنها راه دادخواهی در دنیای بی رحمی بود که ایران مظلوم ترین کشور آن به حساب می آمد.
۵ـ موضع امام در قبال ادامه جنگ
در آستانه عملیات رمضان قطعنامه ۵۱۴ توسط سازمان ملل تنظیم شد که در آن موضوع تعیین متجاوز پرداخت غرامت اصلا نیامده بود و فقط کمی به مسایل مرزی پرداخته بودند. دکتر محمدجواد لاریجانی قائم مقام وزیر خارجه وقت می گوید «وقتی با آیت الله خامنه ای و حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی و مهندس میرحسین موسوی به این نتیجه رسیدیم که سعی کنیم به نوعی آتش بس را بپذیریم خدمت حضرت امام رسیدیم ایشان فرمودند آتش بس ضروری است منتهی باید مسأله مشخص بشود و آن اینکه مسؤول تجاوز معرفی شود. آتش بس که بد نیست».
مسؤولان درجه یک نظام هم می دانستند که این آتش بس نه دوامی دارد و نه ارزشی اما جو موجود و ترس از پیامدهای طولانی شدن جنگ نیز آنها را در فضایی پر از شک و تردید قرار داده بود. اگر به همان ترتیب زمان می گذشت و مسؤولان در عالم تردید باقی می ماندند هم دامنه اختلافات بیشتر می شد و هم اینکه به ازای هر روز از نظر نظامی به نوعی ایران یک گام از دشمن عقب می ماند.
امام در آن زمان با رهبری قاطع خویش موضع صحیح که همان بسیج امکانات برای ادامه جنگ تا رسیدن به نتیجه ای قابل قبول بود را تقویت و تثبیت کردند و به اگر و اماها پایان دادند. ایشان باز هم بر موضع همیشگی خویش که از ابتدای جنگ داشتند تأکید کردند: «از اول من گفته ام که ما به شرط اینکه پیروز بشویم به میدان نیامده ایم ما برای ادای یک وظیفه اسلامی ، وجدانی ، ملی وارد شده ایم در این میان» اینطور نگاه تکلیفی به جنگ باعث می شود که افراد هم خود را مکلف ببینند و بعد ارزیابی کنندکه به حکم وظیفه چه نقشی را باید ایفا نمایند و بالطبع تأثیر مثبتی در همکاری و مشارکت مردم در جنگ داشته است. از آنجا که نمونه آرمانی ما شیعیان سیره ائمه (ع) می باشد امام با مثالی به تعمیم سیره عملی امام علی (ع) پرداخته و می فرمایند: «فرض کنیم که حضرت امیر (ع) امروز د رایران بود و رییس دولت بود وملاحظه می کرد که یک جمعیتی صدام و آنهایی که با او موافقند یعنی همه دولت های دنیا به استثنای بعضی این هجوم کرده است به ایران و خرابی کرده است و نفوس مردم را تلف کرده است و آواره کرده است و غارت کرده است…. امیرالمؤمنین با این کشوری که در معرض خطر است چه می کرد؟ همه افراد را می فرستاد جنگ با فشار اموال اشخاصی که ثروتمند بودند و اینها را می گرفت و می فرستاد و اگر نمی رسید عبای خویش را می داد، عبای من را هم می داد ، کلاه شما را هم می داد برای حفظ کشور اسلام برای حفظ نوامیس خود این مردم». وقتی مردم از زبان مرجعی که در جایگاه دینی و سیاسی حضرت امیر (ع) در زمان خود نشسته است اینگونه می شنوند اگر به آن امام معصوم اعتقاد قلبی و به این رهبر مشروع التزام عملی داشته باشند ـ که عموم مردم ایران در آن زمان داشتند. حتما به همه فرامین رهر خویش جامعه عمل خواهند پوشاند.
ایشان در پاسخ به اتهام جنگ طلبی ایران در تشریح اوضاع همه کارها را در راستای دفاع قلمداد کرده ، می گویند «برای دفاع از کشور خودمان و دفاع از ملت مظلوم خودمان وارد عراق شدیم برای اینکه نگذاریم هر روز آبادان و اهواز و اینجاها مورد حمله آنها واقع بشود و مورد توپ های دور برد آنها و موشک های آنها باشد و می خواهیم اینها را به حدی برسانیم که نتوانند این کار را بکنند».
اما از آنجا که نمی خواستند ـ و به صلاح کشور هم نبود ـ که خللی در انسجام مردم ایجاد شود آنهایی را پس از عزم ملی برای دفاع از کشرو هنوز هم دم از صلح می زدند به شدت تخطئه کردند. در تاریخ معاصر ایران داستانی که چندین بار در مقاطع مختلف تکرار شده علم شدن ملی گرایی و خلق پرستی در مقابل پرچم اسلام است و متأسفانه در عموم دفعات و با قدرت زیاد ضرباتی گاه جبران ناپذیر بر جبهه اسلام وارد کرده است. در سال های مورد نظر ما هم کسانی که از شجاعت و خطرپذیری کمی برخوردار بودند باز هم از این حربه استفاده کرده و قربانی شدن ملت و میهن را مستمسک مخالفت و کارشکنی خود قرار دادند. امام نیز که تفاومت مشهودی با همه رهبران اسلامی در طول تاریخ ایران داشتند به هیچ وجه کوتاه نیامده و در پاسخ راجع به آنها گفتند « آنهایی که از ما می خواهند با صدام صلح کنیم و به جنگ ادامه ندهیم آنها صلح آمریکایی می خواهند بعضی از آنها سر تا قدمشان آمریکایی است و از عمال شاه سابق بودند و حالا اسلامی شده اند و برای وطنشان و برای حفظ خون مردم وطنشان ناله می کنند و اشک تمساح می ریزند». در مجموع امام جنگ را مشروعیت دینی بخشیده و بالاتر اینکه تقدیس کردند ایشان در همان اوایل بارها و بازها جنگ را رحمت اللهی و عامل رستگاری تشیع معرفی کردند و از حضرت امیر نقل می کردند که :«ان الجهاد باب من ابواب الجنه فتحه الله الخاصه اولیائه» مردم ایران هم از عمق وجود به کلام امام ایمان داشتند و رزمندگان اسلام بر خود می بالیدند که امامشان آنها را از مجاهدین می داند و نه قاعدین.
به این شکل بودکه امام وحدت و انسجام ملی و احول مسأله جنگ بوجود آوردند و با رهبری ایشان بود که آن روز عموم مردم ایران پذیرفتند «ما امروز در رأس مسایلمان جنگ است. اگر یک روز غفلت کنیم حمله خواهد کرد» من به ملت ایران عرض می کنم که به همه مصمم باشید و مجهز … برای جنگ بیشتر مهیا شوید که دفاع از اسلام است ، دفاع از نوامیس مسلمین است . دفاع از قرآن کریم است، دفاع از ملت ایران است و ملت های دیگر است و ما باید با قدرت بایستیم و هیچ عقب نشینی نکنیم». تعمیم تأثیرات جنگ به ساختار فرهنگی جامعه و در ارتباط مستقیم گذاشتن آن با ارزش های حاکم مثل اسلام ، نوامیس قرآن ، ملت و …. هنری غیرقابل انکار در رهبری حضرت امام است. چرا که جریان تبدیل شدن ارزش به هنجار و همچنین جریان درونی شدن ارزش ها و هنجارها زمانی که آنها با ارزش های قدیمی و هنجارهای درونی افراد در ارتباط تنگاتنگ قرار گیرند بسیار کوتاه می گردد. نتایج تحقیقات مختلف عموما به عنوان تأییدی بر این نظریه است که «اهداف سازمان در عمل تنها زمانی قابل دستیابی است که این اهداف به سطح ساختارهای کوچک وغیررسمی انتقال داده شود و به ارزش ها و ملاک های حاصل تغییر شکل یابند». و چیزی که در رابطه با انتظارات و توافق وکارآیی سازمان می ـوان به نحو مثبت ارزیابی کرد این است که «ترکیب و ادغام رهبری و رسمی و غیررسمی بهترین نتیجه و ثمره را به بار می آورد».
۶ـ جنگ تبلیغاتی
۱ـ۶) عملیات تبلیغاتی عراق علیه ایران
عراق از ابتدای جنگ در مقابل فشار تبلیغاتی که از جانب ایران وارد می شد و به عتل عمق اثر بخشی کلام امام بر مردم عراق و حتی ارتش آن کشور سعی در مشروعیت بخشیدن به صدام و حزب بعث داشت. آنها برای ملت خویش چهره ای منفی از ایران ترسیم می کردند و صدام را ابرمرد و منجی معرفی می نمودند. همه تلاش حزب بعث این بود که صدام در مقابل ایدئولوگ و نجات دهنده اعراب معرفی شود. همچنین به موازات این تلاش مضاعفی را برای تخریب جمهوری اسلامی ایران و مسؤولان آن بویژه حضرت امام مصروف می داشت. عده محورهای تبلیغات دولت عراق علیه ایران به طور خلاصه به شرح زیر می باشد:
ـ ضد اسلامی بودن ایرانیان و بخصوص دولت ایران
ـ آتش پرست و مجوس بودن مردم ایران
ـ قتل عام اسرای عراقی در ایران
ـ اعزام کودکان ۹ ساله به جبهه بدون آموزش و بدون اسلحه
ـ تعطیل کردن مدارس و فرستادن اجباری دانش آموزان به علت کمبود نیرو
ـ استفاده ابزاری از جنگ برای سرکوب رقبای داخلی
ـ به خدمت گرفتن اجباری اقوام غیرفارس مثل کرد و ترک و لر
ـ ارتباط با اسرائیل و آمریکا
هرچند عمده این تبلیغات در اثر اغراق زیاد خیلی قابل پذیرش نبود ولی در برخی موارد هم فشار تبلیغاتی رژیم و عراق برای ایران دردسر زا می شد حتی مثلا سازمان ملل و سازمان جهانی حقوق بشر و مورد فرستادن کودکان به جنگ کرارا به ایران تذکر می دادند.
۲ـ۶) ایران و جنگ تحمیلی
امام تا آنجا که ممکن بود شایعات اساسی تر و حساس تر را بی جواب نمی گذاشتند مثلا در مورد رابطه ایران با آمریکا و اسرائیل که به میزان وسیعی در کل جهان بخصوص منطقه پخش شده بود فرمودند «ما تا آخر ایستاده ایم و با آمریکا روابط ایجاد نخواهیم کرد مگر اینکه آدم بشود و از ظلم کردن دست بردارد. ... مع ذالک می بینید شیاطین ... می گویند ایران با اسرائیل و آمریکا رابطه دارد» و یا در مورد اسلام خواهی و مسلمانی صدام به شهید کردن علما توسط او اشاره می کنند و به عنوان یک شاهد عینی از عملکرد او می گویند «صدام از زمانی که من در نجف تبعید بودم در بین مردم به عنوان مخالف اسلام و جلادی و خونخواری معروف بود ... وقتی رییس جمهور شد به اسم اینکه ایران و ایرانی ها فارس و مجوسند با تحریک آمریکا از زمین و دریا و هوا به ایران حمله کرد»
اما به طور کلی ایران به اندازه عراق در بعد تبلیغاتی موفق نبود چون اولا خود ایران هیچ رسانه فعال و بین المللی نداشت و ثانیا هیج کشوری با این خصوصیت حامی ایران نبود حجت الاسلام حکیم که از فضایی خارج از ایران می توانست به تحولات بنگرد گفته است « کلیه رسانه های غربی تلاش می کنند ایران را به انزوا بکشانند و تا حدودی هم موفق شده اند ولی متأسفانه ایران در معرفی چهره واقعی انقلاب موفق نبوده است».
۷ـ ردپای آمریکا و مسیر ادامه جنگ
گردانندگان سیاست آمریکا یا به قول سی.رایت میلز همان برگزیدگان قدرت آن کشور که عمدتا صهیونیست هستند پیش از آنکه به منافع حکومت آمریکا درجنگ ایران و عراق فکر کنند با توجه به تأثیر مثبت این منازعه بر حیات سیاسی نامشروع رژیم صهیونیستی آتش آنرا بر افروخته و گرم نگه می داشتند.
اسحاق شامیر در همان سال ها گفته بود. این جنگ باید ادامه پیدا کند زیرا ادامه آن به طولانی تر شدن عمر اسرائیل کمک می کند». این اظهارات صریح و بی شرمانه مؤید تحلیل ایران بود که علت جنگ را ترس از به خطر افتادن منافع اسرائیل در منطقه پس از سقوط حکومت پهلوی می دانست . تمام تلاش آمریکا این بود که جنگ را در حالتی بینابین نگه دارد برای بدست آوردن نتایجی از قبیل اینکه:
ـ بتواند هر روز منطقه را از خطر ایران بترساند تا جمهوری اسلامی روز منزوی تر شود
ـ بتواند در گرماگرم جنگ به کشورهای حوزه خلیج فارس اسلحه و ادوات نظامی بفروشد
ـ در سطح جهانی ایران را به جایی برساند که چاره ای جز دوستی با آمریکا نداشته باشد.
مقامات آمریکایی بنابر اظهارات خودشان می دیدند که «ایران منابع اندکی در اختیار دارد، از نظر دیپلماتیک منزوی است و از نظر سلاح در مضیقه» که همه این شرایط برای منافع آنها ارضا کننده خواهد بود. با نگاه به این شرایط بودک ه بعدها آمریکایی ها اعتراف کردند «ما در ابتدا می گفتیم بگدارید ایران و عراق هر چه قدر می خواهند به جان یکدیگر بیفتند».
یک نکته مهم را باید در اینجا مدنظر قرار داد و آن اینکه هدف آمریکا فقط برقراری جنگ بود نه شکست ایران. آمریکا جنگ ایران و عراق را در توازن می خواست چرا که از منظر آمریکا سقوط ایران ممکن بود باعث تجربه کشور یا حاکم شدن حزب توده و بالطبع شوروی گردد و از طرفی پیروزی عراق هم مطلوب نبود چرا که ممکن بود عراق را تبدیل به قدرت مطلق منطقه بکند و این تهدیدی برای کشورهای عربی و بالطبع منافع جهان غرب در این منطقه بود.
۱ـ۷) حمایت های آمریکا از عراق
پس از پیشروی های ایران حفظ توازنی که از آن سخن گفتیم نیاز به قدرتمند شدن عراق داشت. در همین راستا آمریکا حمایت های آشکار خود از رژیم عراق را آغاز کرد. برژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر گفت «آمریکا باید در جهت متوقف کردن انقلاب اسلامی کاملا از رژیم عراق پشتیبانی کند و با صدام روابط فوق العاده برقرار کند، ماسکی وزیر امور خارجه آمریکا با دیدار وزیر خارجه عراق در نیویورک مذاکراتی انجام داد ، کیسینجر مخفیانه به عراق سفر کرد ، کنگره آمریکا به درخواست دولت ، عراق را از لیست حامیان تروریست حذف کرد تا بتواند سلاح به آن کشور بدهد و تصویب کرد که ۹ میلیارد دلار اعتبار برای عراق طی سال های ۸۲ تا ۸۵ اختصاص داده شود. ۲/۱ میلیارد دلار هم از طرف دولت به شرکت های خصوصی وام اعطا شد تا خط لوله نفت عراق را از طریق اردن احداث کنند. سیا هم موظف شده بود اطلاعات ماهواره ای خود را از ایران در اختیار عراق قرار دهد.
۲ـ۷) جنگ نفت کش ها اولین حضور نظامی آمریکا
آغاز اقدامات عملی آمریکا بر ضد ایران جنگ نفتکش ها بود که با یک طراحی حساب شده نتایج بسیار مطلوبی برای آمریکا به بار آورد. جنگ نفتکش ها با کمک فرانسه در سال ۶۲ آغاز شد. آنها عراق را با هواپیماهای سوپر استاندارد فرانسوی تجهیز کردند که به عراق توانایی می داد با موشک های اگزوسه نفتکش های ایران را هدف قرار دهد
۱ـ۲ـ۷) تأثیر جنگ نفتکش ها بر ایران
الف ـ کاهش تولید و صدور نفت که چون عمده درآمد ایران از فروش نفت بود باعث کاهش شدید درآمدها می شد
ب ـ افزایش هزینه های تولید و استخراج نفت
ج ـ افزایش هزینه های صدور به خصوص حق بیمه محمولات و حق سورشارژ کشتی های تجاری
د ـ افزایش صدور نفت اعراب حوزه خلیج فارس و کم رنگ شدن نقش ایران در بازار نفت
۲ـ۲ـ۷) تأثیر جنگ نفتکش ها بر عراق
الف ـ کاهش قیمت نفت و افزایش هزینه ها یصدور که نتیجه اش کاهش درآمدها بود
ب ـ احتیاج بیشتر عراق به کمک های آمریکا و حامیان عرب که خود ۳ نتیجه داشت
ج ـ صدام بیشتر تابع آمریکا می شد
د ـ شیخ نشین های خلیج فارس با افزایش درآمد بیشتر خود را مدیون آمریکا می دانستند
ه ـ اعراب با کمک های خود به عراق هر روز صدام را وامدارتر و دست های خود را آلوده تر به جنگ می کردند
این برنامه از پیش طراحی شده پس از اجرا علاوه بر همه منافع فوق بهانه ای هم بدست آمریکا داد تا برای کنترل از نزدیک جنگ وارد خلیج فارس شود و آن بهانه اسکورت کشتی های کویتی به درخواست آن کشور با توجه به ناامنی خلیج فارس بود.
۸ـ امام خمینی و اندیشه اتحاد اسلامی
حضرت امام بر اساس تحلیل خود از منطقه ذره ای امید به هیچ یک از حکومت های اطراف نداشتند. ندای ایشان در عرصه بین الملل فراید مظلومیت ملت انقلابی ایران بود، ایشان با دلی آکنده از درد می فرمودند. ما در منطقهای به زندگی مرگبار خود ادامه می دهیم که اکثر حکما آن چشم و گوش بسته تحت فرمان آمریکا به جنایات اسرائیل و حزب بعث عراق مشروعیت می دهند و یا در جمع مهمانان خارجی دهه فجر فرموده ما کشورمان ، کشوری است که جز خداوند تبارک و تعالی پناهی ندارد، این فریاد مظلومیت خود عامل دیگری بر وحدت مردم بود زیرا بر خلاف قبل از انقلاب که وسعت جنایات آمریکا بواسطه ، رژیم پهلوی نیاز به روشنگری رهبران انقلابی داشت این بار چنگال خونین قدرت های ستمگر جهانیرا همه مردم بالای سر تک تک خودشان احساس می کردند و هر روز بر حقانیت موضع خودشان که خط امام بود بیشتر پی می بردند که نتیجه اش انسجام مضاعف بود.
امام بارها سران عرب منطقه را نصیحت کرده بودند ولی آنها هر روز از مواضع اسلامی و ضد اسرائیلی خویش عقب نشینی می کردند. کشورهای عربی از آنجا که قدرت خود را بسیار کمتر از آن ارزیابی می کردند که بتوانند در مقابل غرب قد علم کنند ـ شاید درسی بود که از جنگ ۶ روزه با اسرائیل گرفتند ـ خود را ناچار می دیدند در زیر علم قدرتی بزرگتر باشد. امامدر دفاعات متعدد آنها را به حمایت از ایران و وحدت با دیگر مسلمین دعوت کرده بودند ولی بیش از آنکه به اسلام ایمان داشته باشند از آمریکا می ترسیدند. حتی دولت خودگردان فلسطین که همان حیات دوباره خود را مدیون انقلاب اسلامی ایران بود. از ابتدا جنگ اعلام بی طرفی کرد دولتی که نه بسط یدی داشت و نه قدرتی.
شیوخ عرب آنقدر مرعوب قدرت آمریکا شده بودند که هر روز طرحی را برای صلح با اسرائیل دست و پا می کردند. یک روز معاهده کمپ دیوید در روز دیگر طرح ۸ ماده ای فهد. امام خمینی پس از فتح خرمشهر با ادبیات سیاسی خاصی خطاب به اعراب که ناشی از ناامیدی نسبت به اصلاح آنان بود صریحا آنها را تهدید کردند تا اگر به دامن اسلام پناه نمی آورند لااقل با خیال آسوده هم جذب آمریکا نشوند. ایشان در پیامی که به مناسبت فتح خرمشهر صادر کردند در مورد همان طرح ها فرمودند. «ما خطر بزرگ برای کشورهای اسلامی خصوصا حرمین شریفین می دانیم. اسلام به ما اجازه سکوت نمی دهد. و یا در آستانه حج و زمانی که زمزمه های ـ مبنی بر محروم کردن ایران از آن بود فرمودند «من به حکومت های اطراف خلیج و به حکومت های منطقه هشدار می دهیم که دست از مخالفت با ایران و مساعدت با صدام بردارند .... ننشینند در کاخ های بزرگ خودشان و خیال کنند که حالا که در کاخ هستیم پس به ایران هم می توانیم چه بکنیم. خدا نکند که امسال حجاج ایرانی نروند به مکه و خدا نکند که این اسباب نشوند که اسلام و مسلمین انفجار در آنها حاصل بشود و دیگر نه شیخی وجود پیدا بشود و نه از بستگان آمریکا»
جهان غرب از اتحاد احتمالی دنیای اسلام هراس داشت امام این را می دانستند و مدام تذکر می دادند. آمریکا می ترسد چنانچه صدام از بین برود .... ملت عراق یک حکومتی خودش تأسیس می کند موافق میل خودش اسلامی و اگر ایران و عراق به هم پیوند پیدا کنند و اتصال پیدا کنند سایر این کشورهای کوچولویی که در منطقه هست آن هم به اینها می پیوندند و آمریکا از این منطقه ارزخیز که برای او حاضر است هزاران لشکر خودش را از بین ببرد محروم خواهد شد» با این تحلیل بود که خطاب به اعراب می گفتند: «شماها چه داعی دارید که دایما دم از این می زنید که ایران خطر است برای ما؟ ایران خطر است برای آمریکا ایران خطر است برای شوروی ، نه برای شما ، ایران رحمت است برای شما»
۹ـ شرایط و وقایع سال های ۶۲ تا ۶۵
۱ـ۹) همانطور که قبلا اشاره شد پیروزی های بعد از فتح خرمشهر و پیشروی های درون خاکعراق آنقدر چشمگیر نبود. طبق اطلاعات و آمار سیاه مثلا در یکی از موفق ترین عملیات های بزرگ یعنی خبر حدود ۴۰% از اهداف مورد نظر تأمین شد. بعد از آن هم هر روز به علت تجهیز عراق مقابله دشوارتر می شد با در نظر گرفتن اینکه ایران هم مجبور بود به جز جبهه غرب و جنوب بخشی از نیروی خود را صرف مقابله جنگ نفتکش ها در خلیج فارس کند.
۲ـ۹) آمریکا پس از فتح خرمشهر برای اینکه ایران را دچار تشتت نیرو کند و از قدرت پیشروی ایران در عراق بکاهد توسط اسرائیل حمله به جنوب لبنان را ترتیب داد. توقع هم این بودکه ایران به خاطر حساسیت خاصی که روی لبنان دارد بخشی از نیرو و تجهیزات خود را به آنجا منتقل کند. امام هر چند به زعم خودشان دیر ولی واقعا خیلی زود این مسأله را دریافته بودند. ایشان در یک سخنرانی فرمودند: «آمریکا ـ یک توطئه دیگری عمیق تر اجرا کرده است که در این توطئه ما هم یک قدری باز می خوردیم و او این است که یک نقطه ای که پیش ما خیلی بزرگ است و ما نسبت به او حساسیت زیاد داریم آن غائله را پیش آورد تا اینکه ملت ما را از آن مطلبی که در کشور خودش می گذرد و از آن جنگی که در کشورخودش می گذرد غافل کند، قضیه هجوم اسرائیل به لبنان» و بعد به عنوان اینکه تکلیف دولت و ملت ایران را در این زمینه مشخص کرده باشند فرمودند «باید همه ملت ما و همه دولتمردان ما توجه به این معنا داشته باشند که در عین حال که ما لبنان را با ایران از حیث مصالح و مفاسد جدا نمی دانیم لکن نباید کاری بکنیم که نتوانیم هم لبنان را و هم ایران را نجات دهیم ... ما راهمان این است که باید از راه شکست عراق دنبال لبنان برویم».
البته از کمک های مخفی و موضع گیری صریح نسبت به این موضوع هیچ گاه حکومت ایران و خود حضرت امام غافل نشدند. مثلا در پاسخ به تبلیغات حکومت عراق برای صلح می گفتند «صلح طلبی شما مثل صلح طلبی اسرائیل است ـ یعنی واد شده است و شهرهای لبنان را گرفته است و حالا می گوید که با ما بیایید دیگر آتش بس کنیم». و این نشان می داد که هنوز لبنان برای ایران یک دغدغه است.
۳ـ۹) در کنار تحریم هایی که علیه ایران اجرا می شد بلوکغرب می کوشید تا با در اختیار گذاشتن فن آوری های پیشرفته نظامی و سلاح های کشتار جمعی عراق را هر چه بیشتر تقویت کند که در نتیجه بمباران تأسیسات اقتصادی ایران در همین ایام شکل گسترده تری به خود گرفت. به موازات این حمایت ها ابرقدرت شرق هم عملا و به شدت با ایران بر سر دشمنی افتاد. شوروی در ابتدای جنگ هر چند حمایتی از ایران نمی کرد ولی در فهرست پشتیبانان تمام عیار صدام هم قرار نداشت. چرا که به عنوان قدتر مقابل آمریکا نمی خواست در این جنگ با او هم پیمان شود. شاید این تصور را هم روس ها داشتند که در صورت پیروزی ایران از منفع منطقه بی نصیب نمانند. اما پس از چندی آشکارا تغییر موضع داده و کمک های شایانی به حکومت عراق کردند. این تغییر موضع چند علت داشت:
الف ـ ایران به خواسته روس ها مبنی بر حمایت نکردن مجاهدین افغانی تن نداد.
ب ـ شوروی از آمریکا بر سر موضوع افغانستان امتیازاتی گرفت تا یکه تاز آن منطقه باشد و در قبال آن عراق را یاری کند.
ج ـ انحلال حزب توده در سال ۶۲ و دستگیری سران آن هم برای شوروی بسیار گران تمام شد. زیرا ارکان اصلی این حزب همه جاسوس روس ها در ایران بودند و اعترافات و محاکمه آنها نه تنها شوروی را آزاد می داد بلکه آینده منافع آن دولت در ایران را در پرده ای از ابهام فرو می برد.
در مجموع شوروی پس از این چرخش ابتدا نیروی هوایی عراق را مجهز به میگ های ۲۵ کرد که با آن نیرو قدرت می داد بالاتر از سقف برد پدافند هوایی ایران پرواز کنند و به سادگی در آسمان شهرهای ایران خصوصا تهران ظاهر شد، و بمباران نمایند. و در حرکت بعد هم لیبی را وادار کرد تا کارشناسان نظامی خود را پس از خرابکاری در سیستم هدایت موشک های زمین به زمین اسکاد و موشک های زمین به هوایسام از ایران خارج کند که اولا قدرت مقابله موشکی ایران از بین می رفت و ثانیا از کار افتادن موشک های زمین به هوا پدافند هوایی تهران را بسیار ضعیف کرده بود که باعث قدرت میگ های عراقی می شد.
البته پس از چندی کارشناسان ایرانی در میان ناباوری همگان این موشک ها را راه اندازی کردند ولی خسارات و تلفات این دوره بیش از اندازه بود. حکومت عراق هم چون به هیچ مرا می پایند نبود با بی رحمی تمام اهداف غیرنظامی را تخریب می کرد. توینبی می گوید: جنگ های ملی گرایانه بی رحمانه تر از جنگ های مذهبی است زیرا موضع یا بهاه دشمن ها کمتر معنوی و بیشتر مادی است». بگذریم از اینکه نه تها اهداف عراق ملی گرایانه نبود بلکه حزبی و تابع منافع آمریکا بود و بالطبع با وحشیگری تمام به ایران هجوم می آورد.
۱۰ـ وضعیت داخلی ایران پس از فتح خرمشهر
بعد از حذف بنی صدر دیگر هیچ نظارتی بر عملکردها نبود که این دو علت داشت یکی اعتماد مسؤولان رده بالای نظام به یکدیگر و دیگری شرایط بحرانی جنگ و لزوم یکدستی فضای سیاسی.
امام با هدف تمرکز دادن سیاست داخلی بر جگ به عنوان پشتیبانی قاطع از ارکان نظام فرمودند، من اعلام می کنم به همه ملت که امورز مخالفت با دولت ، مخالفت با مجلس ، مخالفت با جمهوری اسلامی، مخالفت با ارگان هایی که در جمهوری اسلامی است مخالفت با اسلام است و موجب تباهی در این کشور و این ملت است.
در اثر این حمایت بی چون و چرا کم کم تفکری بر کشور حاکم شد که هرگونه انتقاد و تخرب را عین کفرتلقی می کرد. بنابراین هیچ ارزیابی از عملکردها ارایه نمی شد. از طرف دیگر هر روز مسؤولان و برنامه ریزان نظامی عدم توفیقات را به عوامل خارجی نسبت می دادند و مسؤولان اقتصادی مشکلات را به جنگ، در نتیجه فضایی بوجود آمده بود که هیچ مسؤول ایرانی خطا کار به حساب نمی آمد. البته بسته بودن فضای سیاسی لازمه شرایط جنگ بود ولی تعطیلی باب انتقاد آفتی بود در جهت خودمحوری مسؤولان. همگان در طی سال های جنگ آنقدر به این فضا عادت کرده بودند که مثلا وقتی نخست وزیر شنید که شاید چند وزیرش را مجلس سوم رأی نگیرند استعفا کرد. البته با تذکر امام که نظارت های قانونی را حق همه و مثبت دانستند مهندس موسوی استسعفایش را پس گرفت ولی توجه به این مثال به عنوان نمونه، گوشی ای از فضای آن روزها را ترسیم می کند.
بعد از فرسایشی شدن جنگ کم کم اختلافات بوجود آمد و تقریبا مرزها مشخص بود هر چند که مرزبندی های فکری و اقدامات عملی به صورت زیرزمینی شکل می گرفت. امام که از این اختلافات کاملا مطلع بودند هر از گاهی به مسؤولان تذکر می دادند که باید این بار بزرگ را به منزل برسانیم و در این راه متحد باشیم و گرایشی خاص به این گروه و آن گروه نداشته باشیم».
سست شدن آرمان های اولیه انقلاب و سوءاستفاده برخی سودجویان که در بحث های دولتی فعال بودند باعث شد که فسادهایی از قبیل احتکار یا اختلاس کم کم نمایان شود. اضافه شدن این مشکلات بر اقتصاد بیمار کشور باعث می شد که با تمام تلاشی که دولت در جهت رفاه مردم اعمال می کرد مشکلی به نام تورم گریبانگیر کشور شود، یکی از نتایج طبیعی تورم آشکار شدن شکاف های اقتصادی و پیدایش اختلاف طبقاتی بود.
امام هیچ گاه در این دوران منکر مشکلات نبودند یکی از خصوصیات مؤثری که رهبر را به افراد تحت رهبری نزدیک می کند این است که او در مقام خود نشان دهد که مشکلات مردم را درک می کند و از آنها آگاه است. امام با بیان اینکه «از حیث گرانی ما هم نگران هستیم، از این گرانی همه نگران هستند اما چاره چیست؟» خود و مردم را در یک جایگاه قرار می دادند. به عبارت دیگر ضمن قبول مسأله لاینحل بودن آن را با توجه به شرایط صریحا می گفتند و امید بیهوده نمی دادند. تأثیر این برخورد بر مردمی که از عمق وجود به رهبر خود ایمان دارند باور مشکلات ، تحمل آنها و یاری رهبری می باشد. و از طرفی دیگر امام همیشه مردم را به یاد آرمان های انقلاب می انداختند. می فرمودند «ملتی که برای شهاد می رود ملتی که زن و مردش عاشق شهادت هستند دیگر از اینکه فلان چیز کم است فلان چیز زیاد است نمی نالد ... نرخش کم باشد ، نرخش زیاد باشد».
کلام امام تسکینی بود بر دردهای مردم و باعث می شد که تأثیر این شرایط بر مردم بریدن از امام و انقلاب نباشد بلکه نهایتا وقتی از زبان مسؤولان مشکلات را ناشی از جنگ می شنوند کم کم از آن سرد شوند. ولی تأثیر این وضعیت بر مسؤولان مهمتر بود چرا که در عین ناباوری طبقه جدیدی در کشور بوجود آمد که سابقه انقلابی داشتند. شعار انقلابی هم می دادند ولی از امکانات رفاهی نسبتا بهتری برخوردار بودند. اثر منفی این واقعیت انکار ناشدنی بر مردم از تأثیر فشار اقتصادی آنها بسیار بیشتر بود. امام خمینی در این زمینه همیشه تذکرات را به مسؤولان گوشزد می کردند. می فرمودند «باید افراد متوجه این معنا باشند کسانی که واقعا دلشان برای اسلام می تپد و برای کشورشان متوجه این معنا باشند که پست میزان نیست مقام میزان نیست ....». ایشان بخصوص به روحانیت سفارش می کردند که «من از دو جهت نگران هستم یک جهتی که زی طلبگی در بین ما ضعیف بشود یا از بین برود یک جهت دیگر هم اینکه مبادا خدای نخواسته اختلاف پیدا بشود که هر دو اینها از باب اینکه شما در جایی واقع شده اید که مردم به شما توجه دارند و شما ارشاد می خواهید بکنید مردم را مبادا یک وقتی به واسطه خارج شدن ماها از زی طلبگی مردم را از ما منصرف کنند که انصراف از روحانیت منتهی می شود به انصراف از اسلام».
۱۱ـ امام با فرمایشی شدن جنگ مقابله می کنند.
فرسایشی شدن جنگ و شرایطی که ذکر آنها گذشت غیر از اینکه در مردم احساس خستگی بوجود می آورد ۲ نتیجه دیگرهم داشت: اول اینکه همه مسؤولان کشور چون طی چند سال برنامه های خود را با جنگ هماهنگ کرده بودند کم کم به آن عادت کرده و دیگر در برنامه ریزی ها نگاهشان به جنگ مانند نگاه به یک عنصر همیشگی در حاشیه بقیه مسایل و مسؤولیت ها بود. و دوم اینکه رزمندگان و بخصوص داوطلبین بسیجی که در جبهه ها در شرایط نه حمله و نه دفاع قرار گرفته بودند و تنها فعالیت شان به غیر از مقاطع خاص و کوتاه عملیات ـ عموما شرکت در درگیری های کوچک بود، آتش شور و اشتیاقشان آرام آرام فروکش می کرد و از شرایط حاکم بر جنگ خسته می شدند. افت روحیه رزمندگان از اطمینان فرماندهان به نگه داشتن جنگ در توازن می کاست. زیرا «روحیه بالا و خوب نبرد واحدهای مختلف نظامی در شرایط جنگی به عنوان یک شکل ظاهری مضاعفی از انضباط تلقی می شود». و از بین رفتن نظم یگان ها ممکن بود ضایعات جبران ناپذیری به جبهه خودی بزند. مجموعه این شرایط باعث می شد که به طور کلی جنگ در ایران کم کم علیرغم صلاح کشور و خواست امام در حاشیه قرار گیرد. از آنجا که انسجام اجتماعی مردم حول مسأله جنگ بود با کم رنگ شدن نقش آن در حیات کشور وحدت مردم نیز دستخوش آسیب می شد.
امام در این مقطع مدام تذکر می دادند که مسؤولین مراقب شرایط باشند. ایشان همیشه وحدت مسؤولین را گوشزد می کردند که نمونه هایی از آن ذکر شد و بعد نیز خواهد آمد به ائمه جمعه نیز سفارش می کردند « مردم را در صحنه حاضر نگه دارید» و آرزو می کردند که: «من امیدوارم که این مردم با بیشتر در صحنه باشند و از جنگ خسته نشوند. جنگ در اسلام یک امری بوده که از آن وقتی که اسلام حکومت پیدا کرده جنگ همراهش بود». خطاب به رزمندگان می فرمودند. همانطور که اشخاص حول کعبه می گردند و عبادت می کنند شماهم در سنگرهایتان عبادت می کنید ... من هر شب به شما دعا می کنم». یا می گفتند «حکم اسلام این است امروز». از جایگاه مرجع مذهبی نیز ضمن بیان اینکه «قضیه جنگ امروز برای همه ما اهمیتش بیشتر از فروع دین است» در پاسخ به استفتائات ، جنگ را بر زیارت مکه، اذن پدر و مادر و ادامه درس طلاب مقدم دانستند.
مجموعه این مواضع حضرت امام مقاومتی بسیار مؤثر بود در برابر آن امواج فرمایشی که مطمئنا بخشی از زمینه پیروزی های سال ۶۵ را باید در اینجا جستجو کرد.
۱۲ـ اختلافات ارتش و سپاه
از عملیات فتح المبین به بعد جنگ در شب انجام می شد و بدون استفاده از قوای زرهی و با حضور گسترده نیروی انسانی همراه با ایثارگری های سپاه و بسیج. با اینکه به قول کاستن به قول جامعه شناس برجسته جنگ. بی تردید جنگ برای داوطلب از جاذبه خاصی برخوردار است زیرا او با روی گشاده آن را می پذیرد و برای دفاع از یک آرمان وارد جنگ می شد» اما هیچ کدام از شرایطی که ذکر شد با اصول منظم و کلاسیک جنگ همخوانی ندارد.
به تدریج نیاز نیروهای رزمی و عملا نیاز جبهه به تخصص های نظامی کم کم از بین رفت. همین موضوع باعث شد به مرور زمان ابتکار عمل در خط مقدم بدست سپاه نیفتد و نیروی زمینی ارتش که در مدت طولانی پس از آزادسازی خرمشهر پتانسیل بالای خود را در اولین عملیات های آزادسازی با موفقیت به ارا گذاشته بود. در جبهه های میانی محدود شده و عملا به نوعی سرگرم جنگ گردد. اگر به موضوع فوق نکات زیر را هم بیفزائیم ـ که برای کوتاهتر شدن کلام به طور خلاصه به آنها اشاره می شود ـ نگاه ما دقیقتر خواهد بود.
ـ خط استراتژی دقیق و از پیش تعیین شده نظامی جز در چند عملیات بزرگ
ـ کوچک بودن صحنه های عملیات در بسیاری از موارد تا آن حد که طراحی استراتژیک را غیر ممکن می کرد
ـ صرفه جویی در استفاده از امکانات زرهی به علت تحریم تسلیحاتی و فشار اقتصادی
ـ تشکیل شدن بدنه ارتش از سرباز بر خلاف داوطلب بودن نیروهای تحت فرماندهی سپاه
ـ کسب مجوز توسط سپاه برای گرفتن سرباز و جذب سربازهای انقلابی تر و محروم شدن ارتش از آنها که بالطبع ایجاد دوگانگی بیشتر در روحیه ارتش و سپاه می کرد.
ـ دستگیری فرمانده نیروی دریایی ارتش (ناخدا یکم افضلی) و فرمانده جبهه میانی نیروی زمینی (سرهنگ عطاریان) به جرم عضویت در حزب توده و جاسوسی برای شوروی که باعث متهم تر شدن ارتش به دور بودن از انقلاب و فاصله گرفتن از سپاه کاملا انقلابی شد.
امام به این موضوع توجه جدی داشتند. بیانات و پیامدهای ایشان در طی سال های نیمه دوم جنگ مالامال از تذکرات در این موارد است. می فرمودند « شما توانستید در مقابل تمام قدرت های عالم بایستید و تا این روح برادری محفوظ است ... شما محفوظید» «اگر بناباشد که یک وقت خدای نخواسته ارتش بگوید من سپاه هم بگوید من بسیج هم بگوید من آن روز است که فاتحه همه تان خوانده شده است». ایشان به فرمانده سپاه می گفتند « همیشه به سپاه سفارش کنید .... با ارتشی ها با برادری رفتار کنند» و در پاسخ به شهید محلاتی نماینده خود در سپاه که در مورد اقدام برای جلوگیری از گروه گرایی سؤال کرده بودند مرقوم کردند: «در این امر که با سرنوشت سپاه سر و کار دارد با قاطعیت و بدون ملاحظه از احدی انجام گیرد».
هر چند تدابی رامم کاهش دهنده بخشی از مشکلات بخصوص کم توجهی سپاه به ارتش بود ولی واقعیت این بود که ابتکار عمل جنگ در دست سپاه بود نه ارتش. بنابراین احساس می شد که هم سپاه باید امکانات بیشتری داشته باشد و هم منظم تر عمل کند. در همین راستا امام به سپاه دستور دادند که تحت نظارت آیت الله خامنه ای از بعضی امکانات ارشت استفاده کند» همینطور در ششمین سال جنگ حکم تشکیل ۳ نیروی مجزای زمینی ، هوایی و دریایی را به سپاه ابلاغ کردند.
۱۳ـ ایستادگی امام در مقابل تهاجمات تبلیغاتی
۱ـ۱۳) امام و عرصه بین المللی
در آن سال فشارهای تبلیغاتی جهان غرب بر ایران به شکل همه جانبه ادامه داشت و همانطور که ذکر شد ایران به علت نداشتن تریبون در دفاع از خود و اشاعه تفکر صحیح انقلاب اسلامی و رساندن ندای مظلومیت خوش به جهانیان ناموفق بود. ولی امام در حد امکان سعی می کردند که اگر ایران نمی تواند تأثیر مثبتی ر این وضع داشته باشد اقلا اثر منفی نیز نگذارد. مثلا ایشان با درایت خاص خود پس از اینکه یکسری بمب گذاری ، هواپیما و کشتی ربایی توسط رسانه های بین الملل به ایران نسبت داده شد و یک نفر در رادیو ایران از سر خشم و خودسرانه از این اقدامات ابراز رضایت کرده بود با موضع گیری تندی فرمودند « رادیو نباید همینطوری ، بی توجه و بدون فهم یک مسایل را بگوید و ایرانرا مفتضح کند ... چطور یک مطلبی که برخلاف عواطف دنیاست، برخلاف اسلام است، برخلاف عقل است ما می توانیم تأیید بکنیم؟ از یک جایی یک دسته ای را بردارند می روند، به یک دسته دیگر مین گذاری می کنند در یک جایی مین گذاری کردن معنایش این است که عده ای اصلا گناهی ندارند آنها هم از بین بروند، چطور اسلام اجازه این را می دهد؟ چطور ایران اجازه این را می دهد ... لکن ببینید ما در چه گرفتاری هستیم که هر مطلبی که واقع می شود گردن ما می گذارند». این موضع گیری های سریع و صریح امام باعث می شد تا رسانه های خارجی به موضوعات دیگری بپردازند و کمتر روی این مسایل مانور دهند.
۲ـ۱۳) امام در عرصه داخلی
در طی سال های نیمه دوم جنگ و بخصوص ۶۴ به بعد حرکت خزنده و به احتمال زیاد غیرهماهنگ شده ای محسوس بود که جنگ و مشروعیت آن را زیر سئوال می برد. بخشی از این جریان تلاش می کردند که برای تأثیر بیشتر موضاع خود را به بزرگان مذهبی حتی مراجعی نظیر آیات عظام گلپایگانی و مرعشی نسبت دهند. امام در راه خنثی کردن این القائات هم نقش بسیار مؤثری داشتند. البته ایشان مطمئن بودند کسانی که چنین مواضعی می دارند از علما و مراجع طراز اول نیستند چرا که اولا آنها اگر حرفی باشد مستقیم و بی هیاهو می گویند و ثانیا اینکه خود آقایان مراجع هم پس از پخش شایعات تکذیبیه صادر می کردند. از آنجا که قویترین ابزار پخش شایعات و اخبار بعد از رادیو و تلویزیون ـ که در اختیار حکومت است ـ مطبوعات می باشند امام ابتدا در تعیین تکلیف اصحاب قلم فرمودند: روزنامه ها باید مسایلی که پیش می آید نظر کنند یک وقت انتقاد است یعنی انتقاد سالم این مفید است یک وقت انتقام است نه انتقاد این نباید باشد». همچنین ایشان کسانی را که با استفاده از اسلام به تفرقه افکنی می پرداختند با تندی خطاب قرار داده و فرمودند: نباید از قرآن سوء استفاده کرد و آنهایی که با رژیم ما مخالف هستند .... یا آخوند های درباری یا آخوند های بدتر از آخوند های درباری بگویند این مخالف قرآن است. خیر این موافق قرآن است اگر کسی بگوید با فاسد جنگ نکنید مخالف قرآن است». ایشان اختلاف افکنی ها را گناهی بزرگ شمرده و می گفتند یک کلمه اختلاف انگیز در یک همچو موعقی که اسلام در معرض خطر کفر است این از گناهانی است که نمی شود به این زودی ازش گذشت»
در شرایطی که انتقادهای بنیانی در قالب شایعات و اخبار نسبت به جنگ وارد می گشت امام هر از گاهی به تبیین علت و انگیزه و تکلیفی که باعث ادامه جنگ می شد می پرداختند به عنوان نمونه و برای اینکه ما نیز امروز یک بار دیگر تکلیف ولایت شیعی را در قبال کفر مرورکرده باشیم به یکی از این موارد اشاره می کنیم. این جملات را حضرت امام در پاسخ به کسانی که شعار «جنگ جنگ تا پیروزی» را خلاف اسلام و قرآن و نوعی قدرت طلبی تحت لوای دین می دانستند در جمع مسؤولان کشوری و لشکری فرمودند:«اگر ما امروز جنگ می کنیم و جوان های ما می گویند جنگ جنگ تا پیروزی اینطور نیست که اینها یک امری بر خلاف قرآن می گویند. این یک ذره ای است .... آنی که قرآن می گوید بیشتر از این حرفهاست اینکه ما می گوییم به اندازه حدود خودمان می گوییم چون ارموز با فرض کنید که صدام یا باکسانی که مؤید صدام هستند جنگ داریم، در این محیط ناقص می گوییم که جنگ جنگ تا پیروزی خدای تبارک و تعالی چون نظرش به اول و آخر است تا آخر نظر دارد می گوید که جنگ تا رفع فتنه ، غایت رفع فتنه است. یعنی ما اگر پیروز هم بشویم یک کمی فتنه را کم کردیم اگ رما به جای دیگر هم پیروز بشویم با زکی جای کمی پیروزی حاصل شده است اگر همه دنیا را هم ما فرض کنید که جنگ بکنیم و پیروز بشویم باز همه دنیای عصر خودمان را پیروز درست کرده ایم و قرآن این را نمی گوید . قرآن می گوید جنگ تا رفع فتنه باید رفع فتنه از عالم بشود بنابراین غلط فهمی است از قرآن که کسی خیال کند که قرآن نگفته است جنگ جنگ تا پیروزی ... بالاتر از این را گفته است».
همچنین ایشان همه روز به مناسبت های مختلف به تکریم و تعظیم شهدا و اسراء و مفقودین و خانواده های آنها می پرداختند رزمندگان را ستایش می کردند و می فرمودند: «من وقتی که فکر میکنم جوان های ما که در جبهه ها اینطور زحمت می کشند خجالت می کشم که چرا اینجا نشسته ام». ای نمونه ای از جملاتی است که باعث می شد جان برکفان بسیج با ایمان به مراد خویش به حضور قدرتمند خود در جبهه ها ادامه دهند و در زمانیکه همه دنیا دنبال این بودند که آتش بس را بر ایران تحمیل کنند به پیروزی های چشمگیری دست یافتند. حضرت امام پیش از آنکه پتانسیل دوباره ای را که به جبهه ها داده بودند به حرکت درآورند هرگونه صلح بدون در نظر گرفتن شرایط ایران را نامشروع قلمداد کردند. «ما از تاریخ باید یاد بگیریم به حضرت امیر تحمیل کردند، مقدسین تحمیل کردند ... به حضرت امیر حکمیت را و تحمیل کردند آنکه باید حم بشود بعد که حضرت امری با فشار اینها نتوانست می خواستند بکشندش اگر نکند ... این ابتلا را حرت امیر داشت الان نظیر او را ما داریم ... ما از آن قضیه باید عبرت بگیریم و زیر بار حکمیت نرویم»
در ماه رمضان سال ۶۵ که مخالفان نا آگاه جمهوری اسلامی به بهانه حرام بودن جنگ در ماه رمضان پیشنهاد آتش بس عراق را صحه می گذاشتند، حضرت امام ضمن مخالفت جدی با این حرف فرمودند «مهلت بدهید به این جنایتکار که در ماه مبارک تجهیز کند خودش را و بعد از ماه مبارک بدتر از اول حمله کند ... ماه رجب ماه حرام است نه ماه رمضان ماه رمضان ماه جنگ است»
توده انقلابی ایران به حمایت و تأیید بیش از پیش امام پرداختند پس از راهپیمایی های مکرر به عنوان بیعت دوباره ایشان سمینار « لبیک یا امام» رگزار شد که امام خطاب به اعضای آن سمینار فرمودند «مسؤولین و فرماندهان ارتش و سپاه بسیج با استفاده از امکانات مادی و معنوی خود با تزلزل سخت و عمیق حاکم بر پیکر پوسیده عراق در جبهه های جنگ خصوصا در نبرد قهرمانانه فاو به نبرد قهرمانانه خود و مقاومت تا سقوط صدامیان ادامه دهند».
در همین زمان به طور غیر منتظره ای توازن نظامی در جنگ به نفع ایران تغییر کرد. سپاه که اولین عملیات مستقل از ارتش را طراحی کرده بود برای اجرای موفق آن نیاز به تقوت نیروی انسانی پیاده نظام داشت که با اعزام بزرگ سپاهیان محمد (ص) مهیا شد. سپاه توانست ۱۴۰ گردان وارد صحنه عملیات والفجر هشت کند و طی ۷۵ روز جنگ با ارتش عراق منطقه ازاد شده فاو را حفظ نماید. پس از آنکه هر دو جبهه ایران و عراق مشغول ترمیم ضربات سنگین نبرد دو ماه و نیمه خود بودند سپاه با دومین عملیات بزرگ در منطقه مهران با نام کربلا یک در دو جبهه ابتکار عمل را به دست گرفت و سوار بر جنگ شد. بار دیگ رارتش عراق در لاک دفاعی فرو رفت و همه اندک نیروی باقی مانده خود را برای دفاع در برابر تهاجمات کوچک و منطقه ای ذخیره کرد.
۱۴ـ استراتژی جدید تحمیل صلح
بعد از این بود که آمریکا در نتیجه جنگ تردید جبهه کرد. ریچارد نیکسون در کتاب فرصت را در یابیم به صورتی کاملات واضح استراتژی آن روز آمریکا را بیان کردهاست: ایالات متحده نمی ـواند از بحران های جاری در خلیج فارس خود را دور نگه دارد آنچه امروز جنگ ایران و عراق اتفاق می افتد بر توانایی ما در دفاع از منطقه در قبال مداخله شوروی در آینده عمیقا تأثیر می گذارد. اگر جنگی وجود داشته باشد که در آن ایالات متحده شکست هیچ یک از دو طرف را نمی توانسته تحمل کند جنگ ایران و عراق است. شکست عراق به سلطه بنیادگرایان ایرانی بر کویت وعربستان و سرتاسر منطقه منجر خواهد شد. در این جنگ ما باید به دنبال راه حلی باشیم که صلح بدون پیروزی را به بار آورد هر چند هیچ تصوری درباره توانایی دیپلمات هایمان باری جامه عمل پوشاندن سریع به این هدف نداریم . ما باید دوستانمان را در خلیج فارس تقویت کنیم.... ما باید آماده و حاضر باشیم برا یهر حمله ای علیه ناوهایمان به اقدام تلافی به مثل شدید علیه هدف های نظامی و اقتصادی ایران دست بزنیم».
واقعا تردید نیکسون در مورد توانایی دیپلماتهایشان برای تحمیل صلح به ایران بسیار هوشمندانه است چرا که آنان ناتوانی خود را در ماجرای سفر مک فارلین به ایران اثبات کردند. این اقدام آمریکا که به منظو رختم جنگ بدون تحمیل هزینه ها و مخاطرات نظامی در بخش کوچکی ا زحاکمیت این کشور طراحی شد پس از شکست آنقدر بر اعتبار بین المللی ایالات مت حده خدشه وارد کرد و آنقدر مناسبات سیاسی و بخصوص نظامی ایران را دستخوش تغییر قرار داد که در تاریخ انقلاب اسلامی از اهمیت بسیار ویژه ای برخوردار است. سعی می شود بدون تفصیل های اضافه و آمار و اطلاعات غیر لازم در د نیاز این ماجرا و تبعات آن بررسی شود.
۲ـ۱۴) ماجرای مک فارلین
جمهوری خواهان محافظه کار آمریکا که طراحی این دیپلماسی را بر عهده داشتند تصور می کردند در شراطی که ایران برای تجهیز و تغمیر سلاح های خود که عموما آمریکایی بودند نیاز مبرم به اسلحه و قطعات یدکی ادوات نظامی دارد با فروش مستقیم سلاح به ایران ، زمینه برقراری رابطه و ختتم دیپلماتیک جنگ فراهم شدنی است. به همین منظور در چهار مرحله محموله های سلاح توسط هواپیما به ایران منتقل شد که به همراه سومین محموله مک فارلین و ۳ نفر دیگر با هدایایی مثل انجیل امضا شده به دست ریگان ، کیکی که به صورت کلید تهیه شده بود و یک اسلحه کمری با گذرنامه ایرلندی به تهران آمدند. وقتی که موضوع را به اطلاع امام رساندند ایشان مع مذاکره مستقیم کردند و به همین ع لت چند نفر از نیروهای امنیتی برای بررسی جوانب امر و کسب اطلاعات با آنها در حدود ۳ ساعت دیدار کردند. ایران به همین قدر بسنده کرد و پس از ۵ روز هیأت آمریکایی از ایران اخراج شدند.
در آمریکا جز عده ای معدود کسی از این جریان مطلع نبود و بالطبع از آن سو خبری در این رابطه مطرح نشده بود در ایران هم نیازی احساس نمی شد که خبر پخش شود چرا که به قدری ماجرا مشکوک بود که شاید حتی جمهوری اسلامی متهم به عقب نشینی سیاسی و تلاش برای مذاکره می شد. از طرفی ازدواج بحران تسلیحاتی ایران هر چه بود این سفر ناموفق مقامات آمریکایی حداقل نتیجه اش برای ایران ترمیم و تجهیز قوای تسلیحاتی جنگ بود. ولی منافق کهنه کار مهدی هاشمی با نفوذی که در بیت قایم مقام رهبری داشت خبر را به دست آورد و در اختیار رسانه های خارجی مخالف ایران (اولین باره الشراع لبنان) قرار داد. این عمل او که مسلما به منظور ایجاد تفرقه در میان مسؤولان نظام انجام گرفت با چنان برخورد هوشمندانه ای از سوی امام و مسؤولان درجه یک نظام روبرو شد که نه تنها توطئه تفرقه را خنثی کرد بلکه به سیاست خارجی و اعتبار بین المللی آمریکا نیز ضربات سختی وارد آورد.
پس از مطرح شدن خبر این سفر آمریکا رسما خبر را تکذیب کرد و شاید از ایران هم توقع همین را داشت اما امام آقای هاشمی رفسنجانی را مأمور کردند جریان را رسما مطرح کند. ایشان هم به شکل مبسوطی در سخنرانی ۱۳ آبان مقابل لانه جاسوسی و خطبه نمازجمعه پایان همان هفته ماجرا را تشریح کرد.
اولین نتیجه افشای این خبر بر اساس اسناد و مدارک اعتراض رسمی وزارت خارجه ایرلند به آمریکا بود. همچنین علاوه بر دموکرات های آمریکا طیف وسیعی از جمهوری خواهان آن کشور به انتقاد از ریگان پرداختند. رسانه ها یآن کشور هر روز خبرها و تحلیل های متعددی علیه این سیاست شکست خورده ارایه می دادند. نیویورک تایمز نوشت ریگان هیچ گاه تا این حد زبان بسته و بی اعتنا و مغاطه کار دیده نشد و بی بی سی گفت ریگان چهارمین نفری است که بعد از شاه و کارتر و صدام توسط امام خمینی ساقط می شود.
رییس جمهور آمریکا در فشار همه جانبه ای قرار گرفته بود خواستار توقف انتقادات شد و گفت که به اندازه کافی تی از دولت خود شنیده است. مک فارلین پس از آنکه به اشتباه فاحش خودشانا عتراف کرد طی ۲ نوبت در سنا مورد بازجویی قرار گرفت و بعد هم به اتفاق مشاور سیاسی ریگان از کار برکنار شدند.
با اینکه آمریکا یی ها در این دیپلماسی به هیچ یک از اهداف خود دست نیافتند و اعتبار سیاسی خوش را هم لکه دار کردند اما در آن روز ریگان یکی از راه هایی را انتخاب کرده بود که واقعا نفع آمریکا در آن بود ولی در اجرای آ» موفق نشد. نکسون می گوید: «اینکه چرا ما د رکنار کمک تسلیحاتی به عراق به ایران هم کمک کردیم باید دانست دولت ریگان کار درستی کرد چرا که ما می خواستیم در این جنگ هیچ کدام پیروز نباشند فقط اشتباه ما این بود که عراق را بیش از حد نگه داشتن توازن جنگ با ایران مسلح کردیم». کیسینجر هم در همان روزها گفته بود «تلاش رییس جمهور آمریکا در دوستی با ایران قابل ستایش است زیرا ارتباط باایران به نفع آمریکاست»
حداقل منافع آمریکا رد رابطه داشتن با ایران پایان دادن به جنگ بود جنگی که دیگ رادامه یافتن آ» به صلاح آمریکا نبود به چند علت:
الف ـ ایران علبه نسبی پیدا کرهد بود و امکان داشت پیروز شود.
ب ـ جنگ هزینه زیادی به اقتصاد آمریکا تحمیل می کرد.
ج ـ ایران جنگ را وسیله ای برای بدست آوردن ا عتبار بین المللی خوش قرار داده بود و کشورهای به ظاهر کم اهمیت و کوچک دنیا کم کم گرایش به ایران پیدا می کردند و این آغاز یک خطر بود.
۲ـ۱۴) مواضع امام در قبال مسأله مک فارلین:
حضرت امام در دو جهت به موازات هم در قبال این مسأله موضع گیری کردند:
۱ـ۲ـ۱۴) امام این موضوع را از برکات الهی قلمداد کرده و در عظمت ایران و رسوایی آمریکا فرمودند: رییس جمهور آمریکا در این رسوایی باید عزا بگیرد و کاخ سفید مبدل به سیاه شود ـ اگرچه همیشه بوده است ـ آنهایی که می گفتند .. قطع رابطه می کنیم... امور زمعلوم شدکه با عجز و ناله در پیشگاه این ملت آمده اند» و بعد در تحلیلی زیبا مشکل دنیای غرب را نشناختن نظام جمهوری اسلامی و برخورد کردن با آن بر اساس عرف بین الملل که آمریکا را ابرقدرتی بی چون و چرا می شناخت دانستند «آنی که ادعا می کند که اگر به من به شوروی رفته بودم رییس شوروی ۳ مرتبع دیدن من می آمد گمان می کند اینجا هم شوروی است. اینجا کشور اسلام است ... اینجا کشور رسول خداست ... اینجا بسیجی های ما و امت ما شرافت دارند بر تمام کاخ نشین های عالم و همه کسانی که .... گمان می کنند که باید عالم پیش آنها خاضع باشد».
این برخورد امام اولا دشمنی را که دنیا تلاش می کرد غولی شکست ناپذیر معرفی شود در چشم مردم ایران خرد و حقیر کرد و ثانیا اینکه یک بار دیگر ارزش های اصیل اسلامی و نقش محوری امت در اسلام و جمهوری اسلامی را یادآوری نمود . که باعث اعتماد بیشتر مردم به رهبر و نظام و منسجم شدن حول اهداف و آرمانهای جمهوری اسلامی می گردید .
۲-۲-۱۴ جلوگیری از بروز اختلافات داخلی
در همان روزهای نخست پس از افشای ماجرا چند نماینده مجلس با نوشتن نامه ای از دولت در مورد این مسأله توضیح خواستند که از ؟ نامه اینگونه برداشت می شد که دولت بدون توجه به آرمانهای انقلاب و حق ملت با آمریکا به مذاکره نشسته است . برخورد امام با این مسأله از مواضع خاص حیات و رهبری ایشان محسوب می شود . با اینکه تعداد نویسندگان نامه به تعداد انگشتان دو دست نمی رسید حضرت امام آنقدر صریح و تند برخورد کردند که پیش بینی آن خیلی دشوار بود . شاید علت آن حساسیت موضوع ، تصمیم بر خشکاندن ریشه اختلافات و از بین بردن فضای ناامیدی در کشور بود . ایشان فرمودند : " چرا اینقدر ما عقب افتاده هستیم ؟ چرا ما باید به واسطه اغراض نفسانیه این قدر خودمان را ببازیم ؟ .... من هیچ توقع نداشتم از بعض این اشخاص ولو بعضیشان در نظر من پوچند لکن از بعضی از این اشخاص که سابقه دارند توقع نداشتم که در این زمان که باید فریاد بزنند سر آمریکا فریاد می زنند سر مسئولین ما.... در یک همچو مسأله مهمی که باید همه شما دست به هم بدهید و ثابت کنید به دنیا که ما وحدت داریم ، وحدت ما اینطور شده است .... چرا می خواهید دو دستگی ایجاد کنید ؟ چه شده است شما را ؟ کجا دارید می روید ؟ این تذهبون .... لحن شما در آن چیزی که به مجلس دادید از لحن اسرائیل تندتر است . از لحن خود کاخ نشینان آن جا تندتر است .. من بعضی تان را می شناسم شما اینطور نبودید .
۱۵ . فضای سیاسی ایران در آخرین سال های جنگ
قبلا ذکر شد که به علت فرسایشی شدن جنگ و طولانی شدن آن در محافل داخلی جنگ در حاشیه قرار گرفت . هر چه از زمان وقوع انقلاب دور می شدیم اختلاف نظرها و عملکردها ظهور و بروز بیشتری پیدا می کرد . اختلافات تا آنجا پیش رفت که در آستانه انتخابات سومین دوره مجلس شورای اسلامی در درون جامعه روحانیت مبارز که بعد از انحلال حزب جمهوری پایگاه مسؤولان اصلی نظام محسوب می شد انشعاب بوجود آمد. تمام دغدغه امام در طی سالهای رهبریشان حفظ وحدت مسؤولان و جلوگیری از اختلافات از راه نصیحت و دستور و یا حتی تنبیه بود که به طور پراکنده به بعضی از آنها اشاره شد. ایشان همیشه متذکر می شدند که ، اگر این وحدت از دست برود ما برمی گردیم ، همان رژیم فاسد . یا همه نوامیس ها و زحمت های انبیاعلیهم السلام به باد فنا خواهد رفت .
اما علیرغم همه این گوشزدها اختلافات روز به روز افزایش می یافت تا جایی که در زمان شمارش آرای مرحله دوم انتخابات مجلس آنقدر فضا آلوده و مشکوک بود که امام یک نماینده شخصا در ستاد انتخابات تعیین کردند . و در پایان حکمی که به این منظور به آقای محمدعلی انصاری ابلاغ کردند آوردند " خداوند همه را به راه راست هدایت کند و از شر شیطان نفس نجات دهد " که گویای موضع امام و وضعیت آنروز است . همچنین ایشان پس از اطمینان از صحت انتخابات و مشخص شدن تعلل شورای نگهبان در نامه ای که دستور تعجیل در اعلام صحت انتخابات را به آن شورا دادند مرقوم کردند ، هیچ گاه میل نداشتم در مورد انتخابات مسأله ای بگویم ولی اوضاع را به صورتی دیدم که اگر پا در میانی نمی کردم به اصل نظام و اسلام آن هم درشرایط کنونی صدمه می خورد .
همانطور که ذکر شد کم کم فسادهای بی سابقه ای هم بخصوص در زمینه های اقتصادی آشکار می گشت . این مسائل باعث می شد امام تذکراتی را بدهند که شاید کسی تصور نمی کرد هیچ وقت در جمهوری اسلامی رهبر انقلاب مجبور به گفتن چنان حرفهایی شود . ایشان در مورد بیت المال و مصرف آن ، هوای نفس ، پست و مقام و ..... مرتب به مسئولان تذکر می دادند و نسبت به جدا شدن مسؤولان از مردم گله مند بودند . خود حضرت امام به عنوان الگوی مسؤولیت در جمهوری اسلامی در همان سالهای عمر مبارکشان طی تذکری به رییس صدا و سیما فرمودند " من مدتهاست که وقتی می بینم رادیو – تلویزیون را هر وقتی بازش می کنم از من اسم می برد خوشم نمی آید .... این که رادیو تلویزیون دست ماها باشد اما آن بیچاره ها که کار می کنند هیچ چیز دستشان نباشد ولی ما که هیچ کاره هستیم دست ما باشد به نظر من صحیح نیست .... من میل ندارم دیگران خودشان می دانند . " مجله آخر حکایت از گله مندی ایشان از دیگرانی می کند که ایشان روش آنها را نمی پسندند .
۱۶. ایران در میان فشارهای همه جانبه
همانطور که پیش از این اشاره شد تصمیم آمریکا برای خاتمه جنگ پس از سال ۶۵ قطعی شد . عدم موفقیت در پیاده کردن صلح از راه مذاکره مستقیم با ایران و رسوایی ناشی از آن عزم آمریکا را برای ختم جنگ قوت بخشید و باعث شد آمریکا مجموعه ای از فعالیتهای عمدتا غیر انسانی را برای پایان دادن به جنگ انجام دهد که فهرست وار بیان می شود .
۱-۱۶ – فشارهای اقتصادی و تبلیغاتی شامل :
الف – کمک اقتصادی و نظامی پیش از پیش به عراق از جمله تکمیل ۴ خط لوله انتقال نفت ، تجهیز عراق به سلاح های شیمیایی و در اختیار گذاشتن اطلاعات ماهواره ای مورد نیاز به آن کشور .
ب – تشدید تحریم ها و فشار سیاسی و تبلیغاتی علیه ایران از راه های :
ج – تعطیلی بیشتر دفاتر خرید سلاح ایران در سراسر دنیا
د – فشار از طریق شوروی به چین که بهترین راه تهیه اسلام ایران بود .
ه- کاهش شدید قیمت نفت و تلاش نسبتا موفق در قطع خرید نفت از ایران توسط عمده کشورهای مصرف کننده
و- گنجاندن درخواست ختم فوری جنگ در بیانیه اجلاس ۷ کشور صنعتی در ونیز .
ز- منظور کردن راه های تحریم و تهاجم نظامی علیه ایران در صورت نپذیرفتن صلح در قطعنامه ۵۹۸
ح – پیدا کردن راه های مخفی تهیه سلاح ایران و مسدود کردن آنها
ط – فشار تبلیغاتی از راه متهم کردن ایران به بمب گذاری و خرابکاریهای اقصی نقاط جهان
۲-۱۶ – جنایات و اقدامات نظامی علیه ایران در قالبهای :
الف – اقدامات نظامی در خلیج فارس : اولین بار به بهانه برخورد یکی از ناوهای آمریکا به مین و انهدام یک نفتکش کویتی توسط ایران و ساقط شدن هلیکوپتر آمریکایی متجاوز به حریم هوایی ایران توسط فعالیتهای تندرو ایرانی ، پایانه نفتی رشادت و میدان نفتی رسالت پس از ۲۰ دقیقه مهلت برای تخلیه نیروی انسانی با یکصد گلوله توپ یک ناو آمریکایی کاملا منهدم شد و بالغ بر نیم میلیارد دلار خسارت به بار آورد . بار دیگر به بهانه برخورد یک ناو با مین که به سختی آسیب دید سکوهای سامان و سبحان و نصر محاصره و منهدم گردیدند و خسارتی در حدود ۱ میلیاد دلار وارد شد. همچنین در اثر حملات پراکنده موشکی ناوهای سهند و سبلان و ناوچه جوشن صدمات فراوانی دیدند . نکته مهم این بود که دولت ریگان بعد از اکثر این تهاجمات موضع می گرفت و آنها را اجرای دستورات خود قلمداد می کرد .
ب – عراق دور تازه ای از جنگ شهرها را آغاز کرد. در این دوره که برد موشکهای عراق توسط تکنسین های خارجی افزایش یافته بود تهران نیز مورد حملات موشکی وسیع قرار گرفت .
ج- عراق به عنوان زنگ خطری جدید برای ایران در عملیات والفجر ۱۰ و در منطقه حلبچه دست به بمباران گسترده شیمیایی زد که تهدیدی جدی برای ایران محسوب می شد .
د- شاید فجیع ترین جنایات این سالها ساقط کردن هواپیمای مسافربری ایران از آسمان خلیج فارس بود که طی آن ۲۹۰ نفر مسافر بی دفاع به شهادت رسیدند و دولت آمریکا در مقابل به فرمانده ناو مهاجم ، نشان اعطا کرد . نکته مهم پس از این حادثه مشخص شدن عزم بین المللی علیه ایران بود چرا که در پی فاجعه ای چنین دلخراش و غیر انسانی رییس سازمان ملل متحد فقط به یک اظهار تأسف بسنده کرد و پی گیری های جمهوری اسلامی هم به هیچ کجا نرسید .
ه- وضعیت نظامی جنگ در آخرین سال
قبلا ذکر شد که ایران بعد از فتح فاو توازن جنگ را به سود خود تغییر داد . در هشتمین سال جنگ بنابر آمار ۴۷۲۵ کیلومتر مربع از خاک عراق در تصرف ایران بود در حالی که عراق تنها ۱۰۷۰ کیلومتر مربع از مناطق اشغالی را همچنان حفظ کرده بود .
از تابستان سال ۶۶ تلاش برای طرحریزی یک عملیات بزرگ و یکسره کردن کار جنگ توسط ایران آغاز شده بود ولی چند عامل باعث به تعویق انداختن آن شد .
الف – اجرای عملیات در تابستان جنوب بسیار دشوار بود .
ب – دولت ایران با توجه به تحریم و حتی بسته شدن راه های مخفی تهیه تسلیحات نمی توانست تجهیزات لازم را فراهم کند .
ج- از همه مهمتر اینکه اتکای سازمان رزم سپاه به نیروی انسانی باعث شده بود که برای چنین عملیاتی درخواست حداقل ۵۰۰ گردان پیاده نظام را بکند در هفتمین سال جنگ با توجه از دست دادن حدود نیم میلیون از کارآمدترین نیروها – شامل شهدا ، آزادگان ، مفقودین و جانبازان – عملا بسیج این حجم نیرو غیرممکن بود . ضمن اینکه باید توجه که ایران برای نگه داشتن توازن جنگ در همان برتری نسبی هم از نظر نیرو با مشکل روبرو بود تا چه رسد به عملیاتی گسترده . حتی در آن سالها نیروهای داوطلب بسیجی را هم که به شکل آزاد یا از ارگانهای مختلف با مرخصی ها و مأموریتهای مدت دار به جبهه اعزام شده بودند با کسب مجوز از امام در جبهه ها نگه داشتن و اجازه برگشت به آنها نمی دادند .
در آن روزهایی که نیروهای ایران بیشتر در جبهه شمالی جنگ فعال بودند در جبهه جنوبی یعنی منطقه عمومی فاو تقریبا هیج درگیری وجود نداشت . اما در همین مدت عراق قوای نظامی خود را به حدود شش برابر افزایش داده بود که با حمله ای گسترده و غافلگیرکننده در منطقه جنوبی توازن جنگ را کاملا تغییر داد .
از طرفی دیگر پس از پیشروی های گسترده ایران بخصوص در فتح فاو جهان غرب به این نتیجه رسید که امتیازاتی هم در انعقاد صلح به ایران بدهد تا شاید جمهوری اسلامی از این طریق به پذیرش آن ترغیب شود که در همین راستا وقتی قطعنامه ۵۹۸ به تصویب رسید بندهایی در جهت تعیین آغازگر جنگ ، برآورد خسارت ، محکومیت کاربرد سلاح های شیمیایی و تجاوز به مناطق مسکونی در آن گنجانده شد . به همین علت نسبت به همه بیانیه ها و قطعنامه های قبلی از مزایای زیادی برخوردار بود . اما پس از آن هم تا پایان جنگ ایران خواستار اضافه کردن بحث تعیین و تنبیه متجاوز به قطعنامه بود ولی شرایط بحرانی و ترس از بروز فاجعه ای غیر قابل جبران باعث شد جمهوری اسلامی ایران قطعنامه ۵۹۸ را به رغم عدم تأمین همه خواسته هایش در تاریخ ۲۷/۴/۶۷ بپذیرد.
۱۸ – امام در چالشهای پذیرش قطعنامه
پذیرش قطعنامه پس از هشت سال جنگ ، با آنهمه اصرار ایران بر دستیابی به خواسته های مشروعش ، با شعار جنگ جنگ تا رفع فتنه و .... در حالی که به ظاهر بخش زیادی از مسایل حل نشده باقی مانده بود خیلی دشوار به نظر می آمد و در میان گذاشتن و حل کردن این موضوع با مردم هم بسیار سخت بود . باید مردم در آن هجمه تبلیغاتی درک می کردند که بیهوده هشت سال مقاومت نکرده اند . امام که از ابتدای جنگ گفته بودند ما برای عمل به تکلیفمان است که می جنگیم چرا که خداوند از ما خواسته است از حکومت اسلام و قرآن دفاع کنیم و ما تهاجم نمی کنیم بلکه با حد توان دفاع خواهیم کرد یک بار دیگر با تأکید مجدد بر این دیدگاه و تحلیل جنگ و صلح از این منظر مسأله پذیرش قطعنامه را هم برای ملت ایران که ذره ای از ایمان و ارادتشان به آن رهبر کبیر کم نشده بود هموار کردند .
۲ روز پس از پذیرش قطعنامه حضرت امام در پیامی بسیار طولانی به مناسبت سالگرد فاجعه مکه مطالب خود راجع به پذیرش قطعنامه را با مردم در میان گذاشتند .
ایشان پس از بیان اینکه " کمربندهایتان را ببندید که هیچ چیز تغییر نکرده است و امروز روزی است که خدا اینگونه خواسته است و دیروز آنگونه خواسته بود " . آوردند : " قبول قطعنامه که حقیقتا مسأله بسیار تلخ و ناگواری برای همه خصوصا برای من بود این است که من تا چند روز قبل معتقد به همان شیوه دفاع و مواضع اعلام شده در جنگ بودم و مصلحت نظام و کشور و انقلاب را در اجرای آن می دیدم ولی بواسطه حوادث و عواملی که از ذکر آن فعلا خودداری می کنم و به امید خداوند در آینده روشن خواهد شد و با توجه به نظر تمامی کارشناسان سیاسی و نظامی سطح بالای کشور که من به تعهد و دلسوزی و صداقت آنها اعتماد دارم با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم و در مقطع کنونی آنرا به مصلحت انقلاب و نظام می دانم و خدا می داند که اگر نبود انگیزه ای که همه ما و عزت و اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسلام و مسلمین قربانی شود هرگز راضی به این عمل نمی بودم و مرگ و شهادت برایم گواراتر بود اما چاره چیست که همه باید به رضایت حق تعالی گردن نهیم و مسلم ملت قهرمان و دلاور ایران نیز چنین بوده و خواهد بود ." بعد با تشکر از همه کسانی که در ارتباط با جنگ زحمت کشیده اند ارزش و مقام آنها را اینگونه ارج نهادند که " در آینده ممکن است افرادی آگاهانه یا از روی ناآگاهی در میان مردم این مسأله را مطرح کنند که ثمره خونها و شهادتها و ایثارها چه شد .... ما برای درک کامل ارزشها و راه شهیدانمان فاصله طولانی را باید بپیمائیم . ... مسلم خون شهیدان انقلاب و اسلام را بیمه کرد .... خوشابحال جانبازان و اسرا و مفقودین و خانواده های معظم شهدا و بدا بحال من که هنوز مانده ام و جام زهر قبول قطعنامه را سرکشیدم .... آنهایی که به هر دلیلی از ادای این تکلیف بزرگ طفره رفتند و خودشان و جان و مال و فرزندانشان و دیگران را از آتش حادثه دور کردند مطمئن باشند که از معامله با خدا طفره رفته اند ... شما می دانید که من با شما پیمان بسته بودم که تا آخرین قطره خون و آخرین نفر بجنگم اما تصمیم امروز فقط برای تشخیص مصلحت بود و تنها به امید رحمت و رضای او از هر چه گفتم گذشتم و اگر آبرویی داشتم با خدا معامله کردم ... " حضرت امام برای رفع هر گونه اتهام که ممکن بود در قالب قدهای علمی یا خبرهای محرمانه و تحلیلهای سیاسی ارایه شود تذکرات دیگری نیز در باب پذیرش قطعنامه فرمودند از جمله اینکه به اتکای خودمان بوده و کشوری دخالت نداشته و خودشان در جریان همه امور بوده اند . بعد هم ایشان پیام تاریخی خود را با دعا برای خانواده شهدا و شفای جانبازان و آرزوی بازگشت اسرا و مفقودین به پایان رساندند .
این جملات قویترین مسکن بر آلام ستم کشیدگان جنگ تحمیلی بود . آرامشی که حرفهای امام به انسان می دهد و امروز هم حتی پس از سالها محسوس باعث شد که مردم ایران با رضایت درونی صلح را هم با اعتقادات دینی و انقلابی خود تطبیق داده و بار دیگر حول کلام و راه رهبر خویش بر سر مفهومی دیگر منسجم گردیدند . طولی نکشید که قدرت این انسجام آشکار گردید . پیش بینی امام مبنی بر احتمال تجاوز دوباره دشمن و لزوم مهیا بودن برای دفاع آن درست از کار در آمد و یک بار دیگر وحدت مردم ایران و پیروی از رهبرشان باعث شد حمله ای به منظور پیشروی سریع از مسیر کرمانشاه به سمت تهران طراحی شده بود و در ابتدای مرداد ماه ۶۷ آغاز شد ظرف کمتر از یک ماه با حضور سیل آسای نیروهای مردمی که حتی خارج از تصور فرماندهان نظامی خودمان بود با شکست روبرو شد. عملیات مرصاد هم تأیید کلام امام بود مبنی بر پایان نیافتن دشمنی ها و هم تأیید ملت بود از آن جهت که همیشه در صحنه خواهند بود .
ملت ایران و امامشان تا آخرین روزی که در کنار یکدیگر بودند اعتقاد وفاداری خویش به ارزشهای دفاع مقدس را بارها به اثبات رساندند . در صحیفه امام مؤیدی بر این نکته دیده شد که ذکر آن در بخش انتهایی نوشته خالی از لطف نیست .
خانمی از طلاب علوم دینی و شاغل در کمیته امداد با اینکه شوهر خود را از دست داده بود و چهار فرزند خویش را سرپرستی کرد یک دستبند طلا و حقوق ۶ ماهش را که برای رفع نیازهای ناشی از جنگ نذر کرده بود برای امام می فرستد و ایشان ضمن بیان اینکه مبلغ معادل آنرا جایگزین می کنند طلا و پول را به او هدیه کرده و مرقوم می کنند . من در مقابل اینهمه محبت و صفا غیر از تشکر و دعا کار نمی توانم انجام دهم . "
امام امت هم در مقابل از آرمانهای انقلاب و مجاهدتهای ملت ذره ای عدول نکرده و تا پایان عمر مبارکشان بر این موضع خویش ثابت قدم ماندند . از جمله وقتی قائم مقام رهبری که عرفا بالاترین مقام کشور بعد از ایشان محسوب می شد در آخر بهمن ۶۷ کم لطفی بزرگی در حق رزمندگان جنگ و دفاع مقدس آنان کرد حضرت امام در لابلای پیام به مهاجرین آوردند " من بارها اعلام کرده ام که با هیچ کس در هر مرتبه ای باشد عقد اخوت نبسته ام " و پس از چند روز عملا اثبات کردند .
اما بی شک نباید انکار کنیم که چگونگی و چرایی ختم جنگ و پذیرش قطعنامه را هنوز هم به شکل دقیقی نمی شود بررسی کرد چرا که عمده مسایل و خبرهای دقیق را مسؤولان به دلایل امنیتی و یا سایر دلایلی که خودشان می دانستند با مردم در میان گذاشتند . آقای هاشمی رفسنجانی به عنوان یکی از گردانندگان اصلی جنگ برای بیان واقعیتهای این مسأله بارها وعده آینده ای را داده که هنوز هم محقق نگردیده است . ولی نکته قابل توجه این است که اکثریت توده مردم ایران هنوز هم جهاد هشت ساله خود را مقدس دانسته و ارزشهای آنرا چه به شکل رسمی و چه غیر رسمی تکریم می کنند که ادامه این تکریم و تعظیم ارزشها خود جهادی است که هنر خاصی می طلبد . خداوند جهادگران این عرصه را هم موفق و منصور بدارد .
پژوهشگر: محسن جلالی فراهانی
مرکز اسناد انقلاب اسلامی