عاشورا منشأ ادب پایداری ، مقاومت ، حماسه و جانبازی و ایثار است و حسین بن علی (ع ) سمبل مدح و رثای ادب پارسی می باشد .
بی شک اگر تاریخ کربلا و حماسه عاشورا را به دقّت بنگریم و زوایای پنهان آن را بازنگری کنیم می توانیم به این واقعیّت رسید که پیش از هر چیز ، امام حسین ( ع ) در برابر یزید و حکومت و سلطة جابرانه و زور گویانة او با سلاح پایداری و مقاومت ، مقابله و پیکار کرده و در این روش ، یقیناً به پیروزی قاطع رسیده و تاریخ ، خود گواه این مدّعاست . برای بررسی منشأ ادب پایداری در حماسة عاشورا ، راهی به جز آشنایی با تأثیر گذاری عاشورا در ادب و شعر حماسی نیست . خوشبختانه در زمینة شعر و ادب زبان عربی کتابی ارزشمند به نام « ادب الطّف او شعراء الحسین » از سوی محمد جواد شبّر نگاشته شده امّا در ادب پارسی کمتر تحقیق و پژوهش جامعی صورت گرفته است . نگارنده در مدّت بیش از پانزده سال پژوهش و تحقیق در زمینة بررسی اشعاری که در مدح و رثای حسین بن علی ( ع ) سروده شده به این باور رسیده که تمامی شعرا که در مدح و رثای سیّد الشهداء سروده هایی دارند به این نکته اذعان دارند که عاشورا منشأ ادب پایداری بوده و انقلاب اسلامی ایران نیز متأثّر از حماسة عاشورا می باشد و پایداری ملّت ایران بر گرفته از پایداری نهضت عاشوراست .

مقدمه
« ... وَ الشُّعراءُ یَتَّبعُهُمُ الغاوُون * اَلَم تَرَ اَنَّهُم فی کُلِّ وادٍ یَهیَمونَ * وَ اَنَّهُم یَقولوُنَ ما لا یَفعَلون * الّاالذینَ آمَنو وَعَمِلو الصّالِحاتِ وَ ذَکَوا اللهَ کَثیراً وَ اَنتَصَروا مِن بَعدِ ما ظُلِموُا وَ سَیَعلَمُ الذّینَ ظَلَموا اَیَّ مَنقَلَبُ یَنقَلِبونَ * » ( 1 )
« وشاعان ، کسانی هستند که گمراهان پیروی می کنند از آنان . آیا نمی بینی که آنها در هر وادی سه گردانند و سخنانی می گویند که به آنها عمل نمی کنند . مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام می دهند و خدا را بسیار یاد می کنند و هنگامی که مورد ستم واقع می شوند به دفاع از خویشتن بر می خیزند و از شعر در این راه کمک می گیرند * و آن کسانی که ستم کردند به زودی بدانند که بازگشتشان به کجاست ؟ ! » ( شهراء ، 227 )
با دقت در این آیات پایانی سوره مبارکة شعراء ، می توان به چهار صفت پسندیده برای یک شاعر متعهّد و پایدار اشاره کرد :
1 ـ مؤمن بودن به مبانی اسلامی .
2 ـ درستکاری و نیکو کرداری .
3 ـ همواره خدای را در یاد داشتن .
4 ـ دادخواهی از ستمکاران و مقاومت و پایداری . ( 2 )

بیان چند اصل و چند مقدمة قطعی :
1 ـ انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی ( ره ) منبعث از نهضت خونین عاشوراست و پایداری و مقاومت امام امت و امت امام خمینی ( ره ) ، از قیام و پایداری امام حسین ( ع ) و یارانش در برابر ظلم و ستم سرچشمه می گیرد و همان که در برابر دشمن می فرمود : « هیهات منّاذلّه » ؛ « ذلّت هرگز » و او نیز در مکتب پدر بزرگوارش امیر بیان چنین آموخته بود که : « امنیّه ولا الذنیّه ، التقلّل و لا التوسّل » ؛ « « مرگ آری ، ذلت و خواری هرگز ! کمبود و کاستی آری ، توسّل و وابستگی هرگز . »
و امیر مؤمنان علی ( ع ) ، که دست پرورده رسول خدا ( ص ) و شاگرد مکتب وحی بود ، بارها و بارها این خطاب ربّانی به پیامبر ( ص ) را شنیده بود که ( فاستقم کَما اِمرت ) ؛ بعد آنچه فرمان یافتی ، استوار و پایدار باشد .
2 ـ یکی از شیواترین و تأثیر گذارترین پیام آوران و مبلغان و راویان این مقاومت و پایداری از آغاز تا کنون ، شاعران شیرین زبان و مرثیه سرایان خوش بیان بوده اند ، همان شاعران ستوده شده در قرآن که مقاومت و پایداری آنان در برابر ستمکاران و نیز دفاع از ستمدیدگان ، یکی از ویژگی های ایشان است و قرآن کریم ، آنان را از صف انبوه شاعران گم کرده راه و گمراه کننده و مداحان سرگردان و ستایشگران پادشاهان و یاوه گویان و اغواگران جدا ساخته و در پایان سوره شعرا به ستایش و تأیید آنان پرداخته است .
3 ـ برای آشنایی با شاعران حسینی ، فارسی زبان ، باید به تمامی سروده ها و مرثیه های آنان از همان قرن اول ( سال شهادت سیّد الشهداء ، محرم 61 ه ) دسترسی و اشراف پیدا می کردیم و اگر می خواستیم تمام سروده ها و مراثی حضرت را گرد آوریم بیش از صدها مجلّد فراهم می آمد ؛ چرا که بعضی از شعرای حسینی ، چندین مجلّد در رثای امام حسین ( ع ) سروده اند . و اصلاً جمع آوری و استقصای اشعار در مدح و رثای امام حسین ( ع ) کاری مشکل بلکه محال است و این مدّعا در مورد شعرای معاصر بسیار محسوس است ؛ چرا که از قلب و احساس هر شیعة شاعری ، ( نه ) هر شاعر آزاده ای ، شهری و روستایی ، با سواد و بی سواد ، مشهور و گمنام ، ابیاتی حزین و اشعاری آتشین می جوشد و با شمشیر شعرش می کوشد که بر بیداد و ستم بخروشد و هرگز جامه ذلّت نپوشد . پس اولین و نخستین گام است در جمع آوری و معرفی آثار تا از دستبرد حوادث در امان ماند و پژوهندگان و دیگر فرهیختگان به داوری و نقد و تحلیل پردازند .
4 ـ شعرای عاشورایی در پهنه جهان اسلام و با هر کیش و آیین و مذهب و ملّیتی ، از حسین بن علی ( ع ) و رشادت او سروده اند و پایداری و مقاومت او را ستوده اند از حماسه جاودان عاشورا گفته اند و با اشک چشم خویش ، مرواریدهای درخشان و درّ ، درّی را سفته اند .
برخی شاعران عاشورایی در این مقاله ، از این بلد هستند :
آذربایجان ، اردبیل ، اصفهان ، بلخ ، ترکمنستان ، غزنین ، مرو ، خراسان ، ری ، نیشابور ، فارس ، همدان ، کرمان ، کاشان ، کردستان ، مازندران ، گیلان . شیراز و شهر رضا ، فرغانه و فریومد و جوین و مراغه ، کرمانشاه و تهران و ... و اکنون در جای جای این دهکده جهانی و کره خاکی ، که شیعه یا محبّ اهل بیت ( ع ) قدم نهاده و بهره ای از شعر داشته ، در مدح و رثای سالار شهیدان ، شعری سروده است .
در این بوستان ، بیگانگان و دوستان خوش آرمیده اند :
( اهلی و وحشی ) ، ( عندلیب و طوطی و پروانه و هما و عنقا ) ، ( شهریار و محتشم و حشمت و خاقان و خواجو و حقیر و بنده و سیّد بیچاره ) ، ( نشاط و سر خوش و محزون غمگین و حزین و بیدل و پر غم و ژولیده و آشفته و پریش ) ، ( عاشق و عارف و عابد و مقدس و زاهد ) ، ( معلّم و مدرس و مشتاق و مشفق و مصباح و مشکاه ) ، ( بقا و فنا ) ، ( هشیار و دیوانه و غافل و عاقل ) ، ( آتش و طوفان و قطره ) ، ( صامت و ناطق ، صحبت و خاموش ، ذاکر و گویا و جویا ) ... و کوتاه سخن آنکه از هر گروه و قبیله و نژاد طبقه ای به ساخت آن امام همام ، اظهار ارادت و ادب شده است .
حسین بن علی علیه السّلام ، سمبل مدح و رثای ادب پارسی
تاریخ از آغاز تا کنون جز حسین بن علی علیه السّلام  شخصیّتی را سراغ ندارد که این چنین شعر و نثر ، مدح و رثا در شأن او گفته با شند . در هر عصر و زمانی و به هر لحن و زبانی او را ستوده اند و اشعار زیادی در وصف او سروده اند .
« واقعة عاشورای حسینی ، مهمترین اثری بود که در دگرگونی ادب و شعر فارسی و عربی از خود باقی گذاشت که می توان آن را مبدأ رستاخیزی در ادبیّات درخشان ایران و آنیران دانست ؛ شرح و جزئیات این ایستادگی در راه حقیقت که انسان را بالاتر از فرشتگان و نزدیکتر به روح وحدانیّت الهی قرار می دهد ، نه تنها در صد کتاب و مقتل بیان شده ، بلکه در زنده ترین و جاودان ترین اشعار فارسی ما در آمده ... » ( 3 )  این فراوانی و گونه گونی اشعار امام حسین ( ع ) دلائل و علل زیادی دارد که در این مختصر نمی توانیم به همة آنها اشاره کنیم ؛ اما شاید یکی از علل اصلی بی شمار بودن سروده های شعرا در مدح و رثای امام حسین ( ع ) ترغیب و تشویق ائمة معصومین ( ع ) بر این کار باشد . احادیث و روایات زیادی در این کتب روایی در این موضوع آمده است . ( 4 )  به خاطر تیمّن و تبرّک به برخی از کلمات معصومین ( ع ) در بیان ارزش و مقام شعر و شاعران مدّاحان اهل بیت ( ع ) اشاره می شود .
در « بحار الانوار » ، علامة مجلسی ( ره ) حدیثی را از امام صادق ( ع ) نقل می کند که فرموده اند : « هر کسی شعری برای امام حسین بن علی علیه السّلام بگوید و پنجاه نفر را بگریاند بهشت اوراست ... » و در پایان روایت می فرمایند : « و هر کسی شعری برای امام حسین علیه السّلام انشاد کند و بگرید و بگریاند و یا خود را غمگین نشان دهد ، بهشت او راست ... » ( 5)
و باز در جلد 76 بحار ، در مقام و ارزش شاعر اهل بیت علیه السّلام چنین آمده :
« امام صادق علیه السّلام فرموده اند : در شأن و فضیلت ما ، بیت شعری گفته نمی شود مگر آنکه مؤیّد به تأیید الهی و روح القدس باشد . » ( 6 ) ( 7 )

مراثی مذهبی
حسین بن ( ع ) ، سبط گرامی رسول اکرم علیه السّلام ، تولدش ، زندگی اش ، و شهادتش باعث تحوّلات و دگرگونی های عزظیم در تاریخ بشریّت بوده است . واقعة سترگ و حولناک روز عاشورا و نبرد میان حق و باطل موضوع اصلی تمام مراثی مذهبی است . کلمات مرثیه و رثاء و نوحه ، آن چنان با واقعة جانسوز عاشورا و شهادت حضرت ابی عبدالله ( ع ) عجین گشته که هر گاه مرثیه و نوحه مطلق آورده شود ذکر مصائب اهل بیت عصمت و طهارت ، به ویژه حضرت سیّد الشهداء ( ع ) در ازهان تداعی می شود . مرحوم دکتر سیّد حسن سادات ناصری در مقدّمة خود بر « ترکیب بند مولانا محتشم کاشانی » در تعریف رثاء و مرثیه چنین گفته اند : « اظهار تألّم و اندوه را به زبان شعر در ماتم عزیزان و سروران و ذکر مصائب پاکان راستی ، به ویژه حضرت مولی الکونین ابی عبدالله حسین بن علی ( ع ) ، سیّد الشهداء علیه السّلام ، و یاد کردن مناقب و فضائل و مکارم و تجلیل مقام و منزلت شخص متوفی و بزرگداشت واقعه و تعظیم مصیبت و دعوت ماتم زدگان را به گریه و شیون و گاه به اقتضای مقام ، به صبر و سکون و معانی دیگری از این دست ها را رثاء و مرثیه یا سوگ و سوگنامه گویند . »
تاریخ رثاء در ادب تازی ، کهن و در ادب فارسی بسیار کهن می باشد و قدیم ترین مراثی استادانه را در پارسی دری از استاد شاعران ، ابو عبدالله جعفر بن محمد رودکی  ( م 329 ق ) می شناسیم که در رثاء ابوالحسن مرادی و استاد شهید بلخی ( م : 325 ق ) سروده است .
تاریخ و منشأ عزاداری و گریه بر امام حسین علیه السّلام
تاریخ و منشأ عزاداری بر امام حسین علیه السّلام با توجه به احادیث و روایات فراوان ، قدمتی بس کهن دارد و به همان آغاز خلقت آدم بر می گردد و عزاداری و نوحه سرایی بر امام حسین علیه السّلام را خداوند علیّ اعلی شروع نموده و برای آدم ابوالبشر و پیامبران دیگر ذکر مصیبت فرموده است . ( 9 ) 
در « بحار الانوار » علّامة مجلسی ( ره ) روایاتی در مورد نحوة عزاداری و ذکر مصیبت پیامبران بر سبط پیامبر خاتم علیه السّلام نقل شده است و به عنوان مثال : « آدم ابوالبشر علیه السّلام هنگام تلقین کلمات و اسماء خمسة طیّبه ، نوحة نوح علیه السّلام و ترس از غرقاب و توسّل به خمسة طیّبه ، ابراهیم علیه السّلام در موقع ذبح اسماعیل ، و حضرت زکرّیا و سلیمان و موسی و عیسی علیه السّلام و ... در مواردی ذکر مصیبت می کرده اند . و باز از زمان حضرت رسول اکرم ( ص ) و ائمّة معصومین علیه السّلام تا زمان ما بوده و هست و روز به روز بر وسعت و مجد و عظمت آن افزوده می شود . » در اینجا نام انبیاء و ائمه اطهار علیه السّلام که به مناسبت های عزاداری و نوحه سرایی بر امام حسین ( ع ) کرده اند ، به همراه مآخذ عربی و فارسی ذکر شده است . محقّقان برای اطلاع بیشتر به آن مآخذ رجوع کنند .