دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 772186
تعداد نوشته ها : 1470
تعداد نظرات : 17
Rss
طراح قالب
GraphistThem243
اشاره:سینمای انقلابی و سیاسی ایران، همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در 12 بهمن 57 رنگ و لعاب دیگری به خود گرفت. این نگاه آن قدر متفاوت بود که گاهی به دور از واقعیت و اغراق آمیز در آن حس می شد. اما تمام سینماگران و فیلم سازان تلاش داشتند تا قسمتی از سیاهی و تلخی دوران ستم شاهی را به مردم نشان دهند. نگاه گذرا به سینما انقلاب می تواند قسمتی از این نگاه را به ما نشان دهد.
لحظات پر تب و تاب سال 1357 را به یاد می آوریم. ولی خاطرات مان از فیلم های عصر انقلاب مهم تر از همیشه شده است. قصه های سینمای آن روزها چه قدر تار و مبهم به نظر می رسد. شتاب سرگیجه آور انقلاب،سینما را با خود برد و سرعت حرکتش نوارهای سلولوئیدی بی مقدار شده ی دوران را به هیچ گرفت. این اولین عصر بدون یادگارهای سینمایی ما بود. اولین روزگار بدون فیلم های خاطره انگیز. روزها و ماه ها با نشریات خلق اساعه تصاویر افشاگرانه، چاپ مقاله های ممنوع و هجوم کتاب های سیاسی سپری می شد.
هریک از وقایع سال های اولیه انقلاب کافی بود تا حیات سیاسی هر کشوری را دگرگون سازد. رخدادهای بزرگ و غول آسا را بی وقفه و پی در پی شماره کردیم: انفجار بمب مهیب در مقر حزب جمهوری اسلامی که ناگهان بیش از هفتاد تن از مردان کلیدی عرصه سیاسی را حذف کرد، تصرف سفارت امریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام که رابطه ی ایران و غرب را ویران کرد. آغاز جنگ خونین با عراق که فضای کشور را یکسره تغییر داد، و عزل ابوالحسن بنی صدراولین رئیس جمهور ایران که به فرار او از ایران و درگیری خشونت بار انجامید. این وقایع زمینه ساز ورود به دهه ی شگفت انگیز شصت بود. سینما در کشاکش وقوع این رویدادها محو شد.
این عصر پر التهاب جایی برای سینما باز نکرد و هر کسی که از سینما حرف می زد بیگانه ی خود باخته ای خوانده شد. دریافتیم که سینما هنوز هم سوغات فرنگ است و باید به پرسش های اساسی و معمولاً بدون پاسخ روشن جواب دهد کدام سینما، چگونه و برای چه کسی؟ شلاق محکم انتقادها نه فقط فیلم ها، بلکه تماشاگر و جایگاه او را هم نشانه می رفت. اولین بار بود که به عنوان تماشاگر سینما عنصری فراهم و اضافی خوانده می شدیم. به ما گوشزد می کردند که روزگار خوره های فیلم به سر رسیده، مهم نبود ما چه فکر می کنیم. حق با آن ها بود.
در دولت موقت مهدی بازرگان که چند روز پیش از سرنگونی کامل حکومت پهلوی تشکیل شده بود دکتر پرویز ورجاوند، استاد دانشگاه تهران به عنوان قائم مقام وزارت فرهنگ معرفی شد. در این دوران، اداره نظارت بر نمایش فیلم منحل شده بود و عملاً هیچ سازمان دولتی بر تولید و نمایشی فیلم نظارت نمی کرد. چند هفته پیش از پیروزی انقلاب در اسفند 1357 به دعوت «حمید قنبری» رئیس هئیت مدیره سندیکای هنرمندان و کارکنان جلسه ای برگزار شده بود و هریک از رشته های سینما نماینده ای برای خود برگزیده بودند.
در میان آن ها نام حسین گیل (بازیگر) رضا علامه زاده (کارگردان) و هوشنگ بهارلو (فیلمبردار) به چشم می خورد. سه ماه بعد از هر رسته پنج نماینده انتخاب شد.1 اعضای اصلی شورای موسس را افراد نام آشنا تشکیل دادند: «مسعود کیمیایی، محمد متوسلانی، کافران شیردل، سعید مطلبی و رضا علامه زاده»2 اما آن شرایط پر التهاب راه را بر هر تمهیدی بسته بود. ورجاوند سعی کرد تا تشکیل «شورای تعیین خط مشی و سیاسی فرهنگی کشور» وضعیت نابسامان فعالیت های فرهنگی را نظمی ببخشد. این شورا مشتمل بر بیست کمیته بود که هر کمیته مسئول یکی از بخش های فرهنگی و هنری ایران به شمار می رفت. سه نماینده ـ شیردل، بهارلو و علامه زاده ـ برای طرح مسائل سینمای ایران در کمیته پانزده نفری شرکت کردند.ولی با استعفای ورجاوند در کمتر از دو ماه این شورا از هم پاشید و سرنوشت سینمای ایران در پرده ابهام باقی ماند.
در این دوران بیش از 125 سینما در دل آتش سوخته و تعطیل شده بود و برخی آمارها نشان می داد، از مجموع 524 سینمای سراسر کشور فقط 313 سینما به جای ماند.3 همه می دانستند تکرار الگوهای مضمونی و بصری سینمای پیش از انقلاب محال است اما کسی نمی دانست سینمای ایران چه می خواهد و به کدام سو می رود. این سینما برای بقای خویش به جمله معروف بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام (ره) در سخنرانی کلیدی دوازدهم بهمن 1357 در بهشت زهرا تکیه می کرد: « ... ما با سینما مخالف نیستیم. ما با فحشا مخالفیم » ماه ها و سال های آتی نشان می داد برداشتن قدم بعدی تا چه حد دشوار است. افراد بسیاری برای دستیبابی به الگویی تحت عنوان «سینمای اسلامی» به منابع و ماخذ موجود رجوع کردند ولی سینما، هنر قرن بیستمی بود و محققان معاصر اسلامی عنایتی بدان نکرده بودند.
در کتاب های مثل «هنر در انتظار موعود» نوشته «دکتر علی شریعتی» و «نگاهی به فلسفه هنر از دیدگاه اسلام» نوشته «مرحوم محمد تقی جعفری» نشانی از سینما وجود نداشت. نبود دیدگاه مشخص و روشن برای شمارگران و مسولان فرهنگی، راه را بسیار دشوار و گاهی اوقات صعب العبور می کرد. اظهارنظرها و پیشنهاداتی که از سوی افراد نمایندگان شخصیت های عالی رتبه سیاسی، مسیر را برای دستیابی به سینمای اسلامی جانی دوباره می بخشید، اما با دوره کردن مجدد آن صحبت ها، پرسش های دیگری در ذهن سینماگران و علاقه مندان پدید می آمد. «محسن مخملباف» که بعدها از فیلم سازان کلیدی نسل جوان مسلمان انقلابی شد. به عنوان یکی از مسئولان «حوزه و اندیشه هنر اسلامی» معضل حاکم را گسترده تر خواند و آن را با بلاتکلیفی مقوله هنر در اسلام مرتبط دانست. مخملباف گفت: «... ما هرچه در تاریخ هنر اسلامی جست و جو کنیم، باید اعتراف کرد خیلی برایمان غنی نیست. خاور شناسی (غربی) روی معماری اسلامی کار کرده و یک سری ویژگی های هنر اسلامی به دست آورده ... ولی خود مسلمان ها کار چشمگیری در این زمینه نکرده اند. در ارتباط با هنری که از ایدئولوژی اسلام نشات گرفته کاری نشده. از دلایل آن تا حدودی تحریم «مجسمه سازی ـ کراهت نقاشی ـ تحریم موسیقی و موارد مشابه»4 از این دست اظهار نظرها آنقدر ادامه پیدا کرده تا اوایل دهه شصت که عده ای از روشنفکران مذهبی و دانش آموخته به سینما ورود پیدا کردند تا سینمای اسلامی و انقلابی مطابق با معیارهای اسلام را بنا کنند.
انقلاب و دوران گذار سینما
از اوایل دهه شصت معدودی از افراد مذهبی ـ سیاسی که طی سال های پیش از انقلاب در زمینه های هنری فعالیت داشتند به دو گروه اصلی تقسیم شوند. در گروه اول افراد وابسته به «حسینیه ارشاد» حضور داشتند که اکثر آنها از شاگردان و هواداران «دکتر شریعتی» بودند. افراد صاحب نام این گروه که عموماً در زمینه های هنری با رشته های وابسته فعالیت کرده بودند عبارتند بودند از: «میرحسین موسوی، سید محمد بهشتی، محمد علی نجفی، سید مصطفی هاشمی طبار و زهرا رهنورد» آن ها با هنر غربی آشنایی داشتند و در سال های آخر حکومت پهلوی در برخی مساجد کلاس های آموزشی دین و سرود برگزار می کردند که شامل نمایش فیلم و برپایی جلسات آموزش ایدئولوژیک بود»5 در گروه دوم افرادی با بافت سنتی حضور داشتند که فاقد تحصیلات دانشگاهی گروه اول بودند. آن ها فاقد انعطاف پذیری گروه اول بودند، بر حفظ احکام دینی پای می فشردند و تلاش فراوانی به خرج می دادند تا به سینمای مذهبی با مفاهیم ناب اسلام دست یابند. گروه اول برای مدت کوتاهی پس از انقلاب در تلویزیون فعالیت کردند و سپس به وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی رفتند و در قالب «بنیاد سینمایی فارابی» از سال 1362 دیدگاه هایشان را به مرحله اجرا درآوردند.
گروه دوم «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» را بنا نهادند و سعی کردند مفاهیم ایدئولوژیک شان را با زبان نمایش تبیین کنند. انگاره ها دیدگاه ها و روش متفاوت این دو جریان فرهنگی طی سال های بعد در سینما به مهم ترین درگیری فرهنگی سیاسی کشور بدل شد.
عصر انقلاب و دوری از رنگ و لعاب غربی
در آغاز عصر انقلاب این نکته مطرح شد که سینمای ایران بیش از هر چیز نیازمند آزادی است و محتاج رها شدن از قید و بندها به نظر می رسید در شور روزهای انقلاب عده ای باور داشتند که سینمای مرده تجاری هرگز زنده نخواهد شد. حکایت قدیمی «سینمای بومی» بار دیگر مطرح شد و این بار نیز از فیلم های مردمی سخن به میان آمد: سینمایی به ظاهر بی اعتنا به ارزش های غرب و رنگ و لعاب های دیروز. به مدد آن واژه ها آثاری را جمع کردیم که هالیودی نبودند، به سینمای تجاری گذشته ایران شبیه نبودند و با فیلم های سایر کشورها سنخیتی نداشتند. اما این سینما چه سینمایی بود و چگونه شکل می گرفت؟ سینمای بومی ها با کدام ویژگی بومی بودنش را نشان می داد؟ چه فیلمی می توانست منعکس کنندۀ جغرافیای متنوع فرهنگ متفاوت و فاصله های عمیق فرهنگی اقشار مختلف ایران باشد؟
عصر انقلاب و تضادهای درونی سینما
در سال های اولیه انقلاب با دو شخصیت نمونه ای شبه سیاسی رو برو شدیم. اول فردی که ارتباط خود با حکومت گذشته را حفظ کرده و سرانجام سقوط می کرد و دوم کسی که از روزمرگی رهایی می یافت و با اعتراض بلندی به قهرمان سیاسی بدل می شد. در روند دگرگونی شخصیت خاموش به فردی معترض مقوله ی دیرآشنای «آگاهی اجتماعی» طرح می شد. در اکثر نمونه ها افراد وابسته به حکومت از پلیس مخفی گرفته با صاحب کارخانه و مالک زمین، مقابل قهرمان می ایستادند و او را به ابراز واکنش قهرآمیز ترغیب می کردند و ... مضمونی رویا رویی کارگر و کشاورز یا سرمایه دار و شهروند کسی است برای سینمای ایران تازه نبود ولی این در عصر انقلاب نیز دست یابی به جوهر تضادهای درونی دنیای سرمایه داری آن چنان که چپ ها ادعا می کردند و ترسیم شفافیت معنوی که آدم ها را در صف واحدی به مبارزه با کفر قرار می داد با تعاریفی که مذهبیون به زبان می راندند میسر نمی شد. «به جای فیلم های سیاسی با آثار حادثه ای مواجه شدیم. که صحنه های درگیری با شرایط سیاسی دوران توجیه می کردند و هرگز نتوانستیم در قصه آن ها بین شخصیت های سیاسی و آدم هایی که فقط شعار می دادند تفاوتی قائل شوید.» 6
در «خونبارش» ساخته (امیر قویدل) در 1359 از معدود فیلم های سال های اولیه انقلاب بود که تلاش کرد یک واقعه ی مهم سیاسی دوران را در قالبی که رخ داده بود ثبت کند. در جریان درگیری نیروهای نظامی و مردم در روز هفده شهریور سه سرباز گارد پادگان قصر با اسلحه های خود صف نظامیان را ترک کرده و به مردم پیوستند. گروهی مامور دستگیری آن سه شدند که به شهادت رسیدن یکی از آن ها منجر شد. آن دو سرباز «علی غفوری سبزواری» و «شهید قاسم دهقان سنگستانی» در فیلم نقش خود را بازی کردند.
این امر می توانست در «خونبارش» نوعی واقع گرایی به ارمغان آورد که برای سینمای ایران یگانه باشد. که با توجه به زمان ساخت فیلم و امکانات اولیه سینمای ایران بعد از انقلاب کاری خوب و ماندگار در سینما ماند. واقعیت های سیاسی روز بعدها هم در حاشیه حادثه پروازی، در حد نیش کوچکی باقی ماند. «بلمی به سوی ساحل» (مرحوم رسول ملاقلی پور 1364) مخالف نماینده ی ابوالحسن بنی صدر، رئیس جمهور و فرمانده ی وقت کل قوا، با شخصیت اصلی اثر سبب شد مهمات و سایر ادوات نظامی دیر به خرمشهر برسد و شهر سقوط کند.
«مذهب» به علاوه «مبارزه مسلحانه» ساده ترین ترکیب روز را ساخت. الگوی پرداخت این فیلم ها و صحنه های زد و خورد، متعلق به سینمای تجاری گذشته بود و لعاب سیاسی زدگی دوران، یادگارهای گذشته را محو نمی کرد. به همین دلیل فیلم های موفق بودند که هر چند مذهب را نادیده نمی گرفتند ولی حوادث خود را بی پیرایه تر تعریف می کردند. مثل «دادشاه» (حبیب کاوش 1362) براساس درگیری های یاغی معروف دوران شاه که عملاً تماشاگر را بیش تر به لذت بردن از حوادث روی پرده دعوت کرد، تا دل سپردن به شعارهای انقلابی.
در سال های اولیه انقلاب و دوران سیاسی نمایی به عنوان خصیصه ی آشنای آن دوران گذرا، فیلم های بسیاری با شعارهای انقلابی و نگاه سیاسی به جامعه و شخصیت های رژیم گذشته ساخته شد. در سینمای ایران هرکسی با هر شغل و گذشته ای از راه می رسید شعار مرگ بر شاه می داد و خود را شخصیت سیاسی و مبارز می خواند. «تاریخ سازان» ساخته (هادی صابر 1359) در باره بازیگر تاتر، «پیکرتراش» ساخته (محمدرضا ممجد 1360) در باره مجسمه ساز، «پنجمین سوار سرنوشت» ساخته (سعید مطلبی 1360) در باره ورزشکار، «برنج خونین» ساخته (امیر قویدل، اسدالله نیک نژاد 1362) در باره مهندس، «عضویت» ساخته (فرشید ملک نیازی 1362) در باره خبرنگار، که در همه ی این فیلم ها حکایت را وارونه و تاکید بر حضور روستائیان و کشاورزان را عرضه می کردند. در حالی که انقلاب سال 1357 اساساً یک انقلاب شهری بود و برهه های کلیدی اش از صفوف به هم پیوسته ی میلیونی مردم تا درگیری های خیابانی در شهرها رقم خورد.
فیلم های اولیه سینمای انقلاب به چند دسته تقسیم می شد. دسته ی اول آثاری که در آن به نقش روستائیان و عشایران در پیروزی انقلاب و درگیری های آنان با نیروهای شاهنشاهی در جهت پیروزی انقلاب شکل می گرفت. «چوپانان کویر» (حسن محجوب 1358) «دانه های گندم» (حسن رفیعی 1359) «عصیانگران» (جهانگیر جهانگیری 1360) و «دادا» (ایرج قادری 1361).
دسته دوم ـ نقطه مقابل فیلم های مبتنی به حضور روستائیان فیلم های مربوط به مقوله کار و کارگر بود. مثل همیشه مبارزات کارگری مترادف با ابراز دیدگاه های چپی بود و فیلم هایی که به درگیری کارگری می پرداخت و در مقایسه با فیلم های روستایی کم بود. «پرواز به سوی مینو» (تقی کیوان سلحشور 1358) «رسول پسر ابوالقاسم» (داریوش فرهنگ 1359) و «بازرس ویژه» (منصور تهرانی 1362) که بعضی از این آثار هم راهی به پرده نیافتند این قبیل فیلم های سیاسی که طول مبارزه کارگران بودند بعدها نیز پرشمار نشدند.
دسته دیگر، فیلم هایی بودند که حضور خارجی ها در ایران بخشی از تکرار الگوهای گذشته سینمای ایران است. سه فیلمی که در سال 1363 ساخته شد آثاری نمونه ای بودند: «ریشه در خون» (سیروس الوند) قانون کاپیتولاسیون را به درگیری مردم و ماموران دولتی می کشاند. «تفنگدار» (جمشید حیدری) و «فرمان» (کوپال مشکوه). وقایع حول معتادها و قاچاق مواد مخدر و قلمداد کردن حکومت شاه به عنوان نظامی که جوانان را آگاهانه به سوی اعتیاد و نابودی می کشید. الگوی آسان چند سال های اولیه انقلاب بود که حادثه که حادثه و اخلاق گرایی را با اندکی شوخی و خنده در می آمیخت.اکثر این فیلم ها با قصه هایی در مورد مبارزه با قاچاق چیان یا رستگاری معتاد دوست داشتنی تصویر بی رنگی از فیلم های با همین مضامین در پیش از انقلاب بود. در همین روند مبارزه با نیروهای امنیتی (ساواک) مضمون نمونه ای فیلم های سال های اولیه انقلاب را می ساخت. مرد ساواکی معمولاً با ظاهری آراسته در برابر مردم قرار می گرفت. مذبوحانه واکنش نشان می داد و سرانجام به هلاکت می رسید. در فیلم سه ایپزودی «شجاعان ایستاده می میرند» (عباس کسایی 1358) از دریچه مقاومت مبارزین سیاسی در برابر شکنجه ساواک به این مضمون می نگریست. در ایپزود اول، معلمه ای پس از شکنجه فراوان اعدام می شد. ایپزود دوم، مرد جوانی در برابر ساواکی ها مقاومت می کرد، و در ایپزود سوم آیت الله طالقانی با پیروزی انقلاب از زندان بیرون می آمد. آزادی زندانی سیاسی از «طلوع انفجار» (پرویز نوری 1360) مقدمه ای بود به حوادث بعدی و او برای گرفتن انتقام از چهار مامور امنیتی که پسرش را کشته بودند اقدام می کرد.» 7
کاوشی در دلشوره های ماموران امنیتی ژانر سیاسی ـ روان شناسانه ی سال های اولیه انقلاب را شکل داد. دو مامور امنیتی «اشباح» (رضا میرلوحی 1361) پس از فرار به کلبه ای در قعر جنگل، دچار کابوس شدند و یکدیگر را از بین می برند. فرار مامور امنیتی در «قرنطینه» (مسعود اسداللهی 1361) تلاشی بود برای ترسیم شخصیتی دستخوش بحران. مامور امنیتی «نقطه ضعف» (محمدرضا اعلامی 1362) ساعاتی را با فهم سیاسی اش می گذراند و در گذر زمان دچار تردید می شود و مثل همتایان خود تعادل ذهنی اش را از دست می دهد. مامور امنیتی «هیولای درون» (خسرو نیایی 1363) در انزوا گذشته اش را مرور می کرد و در پایان خود را از بین می برد. مامور امنیتی «خط قرمز» (مسعود کیمیایی 1361) ازدواج می کرد و همسرش که از شغل او اطلاعی نداشت درمی یافت که برادر زنش زندانی سیاسی است و او را بر سر دوراهی وظیفه و خانواده قرار می داد. تردید آن ها همان خط قرمز بود. اما سایه ی امنیتی دیروز پس از فروپاشی حکومت پهلوی بلند نبود و حضور پنهان و قدرت نامرئی اش فروغی نداشت.
شاید برای اینکه هیچ وقت آن ها را عیناً ندیده بودیم، همه جا بودند و در عین حال هیچ کس نبودند. حکومت پهلوی که فرو ریخت آنها هم فرو ریختند مثل برفی که ناگهان آب شد. در کوران پیروزی انقلاب و درگیری های سیاسی داخل کشور و گروهک های مختلف که هر کدام داعیه دار انقلاب و نقش خود در جامعه بودند، آثار سینمایی ساخته شد که بعد از بازبینی توسط شورای بازبینی و نظارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای همیشه توقیف شدند. اکثر این آثار در نگاه انقلابی دچار اشتباه و میان نمایی انقلاب بودند و یا از لحاظ حجاب اسلامی نقض داشتند.
آثاری هم چون «راهی به سوی خدا» (جلال مهربان 1359) «مفسدین» (امام منطقی 1359) «سیم خاردار» (مهدی معدنیان 1359) «آقای هیروگلیف» (غلامعلی عرفان 1360) «مسافر شب» (منصور تهرانی 1359) (1936) (محمدرضا بزرگ نیا و حسن قلی زاده 1359) «خط قرمز» (مسعود کیمیایی 1360) «مرگ یزگرد» و «چریکه تارا» (بهرام بیضایی 61ـ 1360) و چندین اثر دیگر که هیچ گاه رنگ پرده نقره ای را ندیدند.
سخن آخر..........
سینمای ایران این دوران پر فراز و نشیب تاریخی را پس از گذراندن سه دهه و ورود به دهه چهارم انقلاب با سیاست پیشگان، معاندان، علاقه مندان، بی طرفان و غیره پشت سر گذاشته است. همه با انقلاب احساس قرابت کردند بدون آن که دریابیم شیفته سینما هستند یا عاشق سیاست. و شاید این دو گانگی و ابهام اصلی ترین ویژگی سینمای دهه سوم و چهارم انقلاب ایران را بسازد.
سینمای ایران در این 3 دهه فرصتی یافت تا شخصیت های پنهان را روی پرده ببرد و چهره و هویت این افراد را معرفی کند. انقلابی که در پانزده خرداد 1342 کلید خورد و رهبری امام (ره) توانست در 12 بهمن 1357 درخت تناور انقلاب را به ثمر نشاند. انقلاب اسلامی علاوه بر انقلاب سیاسی بیشتر، یک انقلاب فرهنگی ـ اسلامی بود. امید است در دهه چهارم انقلاب بتوانیم با نگاه های سیاسی ـ فرهنگی به جامعه بتوانیم درخت تناور انقلاب را حفظ کنیم.
ادامه دارد...
منابع و ماخذ
1-تاریخ تحلیلی سینمای سیاسی ایران
2-کیهان 2 اردیبهشت 58
3-اطلاعات 27 خرداد 61
4-اطلاعات هفتگی 9 اردیبهشت 61
5- تاریخ تحلیلی سینمای سیاسی ایران
منبع: سایت ساجد دفاع مقدس - امیرحسین دهقانی
هریک از وقایع سال های اولیه انقلاب کافی بود تا حیات سیاسی هر کشوری را دگرگون سازد. رخدادهای بزرگ و غول آسا را بی وقفه و پی در پی شماره کردیم: انفجار بمب مهیب در مقر حزب جمهوری اسلامی که ناگهان بیش از هفتاد تن از مردان کلیدی عرصه سیاسی را حذف کرد، تصرف سفارت امریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام که رابطه ی ایران و غرب را ویران کرد. آغاز جنگ خونین با عراق که فضای کشور را یکسره تغییر داد، و عزل ابوالحسن بنی صدراولین رئیس جمهور ایران که به فرار او از ایران و درگیری خشونت بار انجامید. این وقایع زمینه ساز ورود به دهه ی شگفت انگیز شصت بود. سینما در کشاکش وقوع این رویدادها محو شد.
این عصر پر التهاب جایی برای سینما باز نکرد و هر کسی که از سینما حرف می زد بیگانه ی خود باخته ای خوانده شد. دریافتیم که سینما هنوز هم سوغات فرنگ است و باید به پرسش های اساسی و معمولاً بدون پاسخ روشن جواب دهد کدام سینما، چگونه و برای چه کسی؟ شلاق محکم انتقادها نه فقط فیلم ها، بلکه تماشاگر و جایگاه او را هم نشانه می رفت. اولین بار بود که به عنوان تماشاگر سینما عنصری فراهم و اضافی خوانده می شدیم. به ما گوشزد می کردند که روزگار خوره های فیلم به سر رسیده، مهم نبود ما چه فکر می کنیم. حق با آن ها بود.
در دولت موقت مهدی بازرگان که چند روز پیش از سرنگونی کامل حکومت پهلوی تشکیل شده بود دکتر پرویز ورجاوند، استاد دانشگاه تهران به عنوان قائم مقام وزارت فرهنگ معرفی شد. در این دوران، اداره نظارت بر نمایش فیلم منحل شده بود و عملاً هیچ سازمان دولتی بر تولید و نمایشی فیلم نظارت نمی کرد. چند هفته پیش از پیروزی انقلاب در اسفند 1357 به دعوت «حمید قنبری» رئیس هئیت مدیره سندیکای هنرمندان و کارکنان جلسه ای برگزار شده بود و هریک از رشته های سینما نماینده ای برای خود برگزیده بودند.
در میان آن ها نام حسین گیل (بازیگر) رضا علامه زاده (کارگردان) و هوشنگ بهارلو (فیلمبردار) به چشم می خورد. سه ماه بعد از هر رسته پنج نماینده انتخاب شد.1 اعضای اصلی شورای موسس را افراد نام آشنا تشکیل دادند: «مسعود کیمیایی، محمد متوسلانی، کافران شیردل، سعید مطلبی و رضا علامه زاده»2 اما آن شرایط پر التهاب راه را بر هر تمهیدی بسته بود. ورجاوند سعی کرد تا تشکیل «شورای تعیین خط مشی و سیاسی فرهنگی کشور» وضعیت نابسامان فعالیت های فرهنگی را نظمی ببخشد. این شورا مشتمل بر بیست کمیته بود که هر کمیته مسئول یکی از بخش های فرهنگی و هنری ایران به شمار می رفت. سه نماینده ـ شیردل، بهارلو و علامه زاده ـ برای طرح مسائل سینمای ایران در کمیته پانزده نفری شرکت کردند.ولی با استعفای ورجاوند در کمتر از دو ماه این شورا از هم پاشید و سرنوشت سینمای ایران در پرده ابهام باقی ماند.
در این دوران بیش از 125 سینما در دل آتش سوخته و تعطیل شده بود و برخی آمارها نشان می داد، از مجموع 524 سینمای سراسر کشور فقط 313 سینما به جای ماند.3 همه می دانستند تکرار الگوهای مضمونی و بصری سینمای پیش از انقلاب محال است اما کسی نمی دانست سینمای ایران چه می خواهد و به کدام سو می رود. این سینما برای بقای خویش به جمله معروف بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام (ره) در سخنرانی کلیدی دوازدهم بهمن 1357 در بهشت زهرا تکیه می کرد: « ... ما با سینما مخالف نیستیم. ما با فحشا مخالفیم » ماه ها و سال های آتی نشان می داد برداشتن قدم بعدی تا چه حد دشوار است. افراد بسیاری برای دستیبابی به الگویی تحت عنوان «سینمای اسلامی» به منابع و ماخذ موجود رجوع کردند ولی سینما، هنر قرن بیستمی بود و محققان معاصر اسلامی عنایتی بدان نکرده بودند.
در کتاب های مثل «هنر در انتظار موعود» نوشته «دکتر علی شریعتی» و «نگاهی به فلسفه هنر از دیدگاه اسلام» نوشته «مرحوم محمد تقی جعفری» نشانی از سینما وجود نداشت. نبود دیدگاه مشخص و روشن برای شمارگران و مسولان فرهنگی، راه را بسیار دشوار و گاهی اوقات صعب العبور می کرد. اظهارنظرها و پیشنهاداتی که از سوی افراد نمایندگان شخصیت های عالی رتبه سیاسی، مسیر را برای دستیابی به سینمای اسلامی جانی دوباره می بخشید، اما با دوره کردن مجدد آن صحبت ها، پرسش های دیگری در ذهن سینماگران و علاقه مندان پدید می آمد. «محسن مخملباف» که بعدها از فیلم سازان کلیدی نسل جوان مسلمان انقلابی شد. به عنوان یکی از مسئولان «حوزه و اندیشه هنر اسلامی» معضل حاکم را گسترده تر خواند و آن را با بلاتکلیفی مقوله هنر در اسلام مرتبط دانست. مخملباف گفت: «... ما هرچه در تاریخ هنر اسلامی جست و جو کنیم، باید اعتراف کرد خیلی برایمان غنی نیست. خاور شناسی (غربی) روی معماری اسلامی کار کرده و یک سری ویژگی های هنر اسلامی به دست آورده ... ولی خود مسلمان ها کار چشمگیری در این زمینه نکرده اند. در ارتباط با هنری که از ایدئولوژی اسلام نشات گرفته کاری نشده. از دلایل آن تا حدودی تحریم «مجسمه سازی ـ کراهت نقاشی ـ تحریم موسیقی و موارد مشابه»4 از این دست اظهار نظرها آنقدر ادامه پیدا کرده تا اوایل دهه شصت که عده ای از روشنفکران مذهبی و دانش آموخته به سینما ورود پیدا کردند تا سینمای اسلامی و انقلابی مطابق با معیارهای اسلام را بنا کنند.
انقلاب و دوران گذار سینما
از اوایل دهه شصت معدودی از افراد مذهبی ـ سیاسی که طی سال های پیش از انقلاب در زمینه های هنری فعالیت داشتند به دو گروه اصلی تقسیم شوند. در گروه اول افراد وابسته به «حسینیه ارشاد» حضور داشتند که اکثر آنها از شاگردان و هواداران «دکتر شریعتی» بودند. افراد صاحب نام این گروه که عموماً در زمینه های هنری با رشته های وابسته فعالیت کرده بودند عبارتند بودند از: «میرحسین موسوی، سید محمد بهشتی، محمد علی نجفی، سید مصطفی هاشمی طبار و زهرا رهنورد» آن ها با هنر غربی آشنایی داشتند و در سال های آخر حکومت پهلوی در برخی مساجد کلاس های آموزشی دین و سرود برگزار می کردند که شامل نمایش فیلم و برپایی جلسات آموزش ایدئولوژیک بود»5 در گروه دوم افرادی با بافت سنتی حضور داشتند که فاقد تحصیلات دانشگاهی گروه اول بودند. آن ها فاقد انعطاف پذیری گروه اول بودند، بر حفظ احکام دینی پای می فشردند و تلاش فراوانی به خرج می دادند تا به سینمای مذهبی با مفاهیم ناب اسلام دست یابند. گروه اول برای مدت کوتاهی پس از انقلاب در تلویزیون فعالیت کردند و سپس به وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی رفتند و در قالب «بنیاد سینمایی فارابی» از سال 1362 دیدگاه هایشان را به مرحله اجرا درآوردند.
گروه دوم «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» را بنا نهادند و سعی کردند مفاهیم ایدئولوژیک شان را با زبان نمایش تبیین کنند. انگاره ها دیدگاه ها و روش متفاوت این دو جریان فرهنگی طی سال های بعد در سینما به مهم ترین درگیری فرهنگی سیاسی کشور بدل شد.
عصر انقلاب و دوری از رنگ و لعاب غربی
در آغاز عصر انقلاب این نکته مطرح شد که سینمای ایران بیش از هر چیز نیازمند آزادی است و محتاج رها شدن از قید و بندها به نظر می رسید در شور روزهای انقلاب عده ای باور داشتند که سینمای مرده تجاری هرگز زنده نخواهد شد. حکایت قدیمی «سینمای بومی» بار دیگر مطرح شد و این بار نیز از فیلم های مردمی سخن به میان آمد: سینمایی به ظاهر بی اعتنا به ارزش های غرب و رنگ و لعاب های دیروز. به مدد آن واژه ها آثاری را جمع کردیم که هالیودی نبودند، به سینمای تجاری گذشته ایران شبیه نبودند و با فیلم های سایر کشورها سنخیتی نداشتند. اما این سینما چه سینمایی بود و چگونه شکل می گرفت؟ سینمای بومی ها با کدام ویژگی بومی بودنش را نشان می داد؟ چه فیلمی می توانست منعکس کنندۀ جغرافیای متنوع فرهنگ متفاوت و فاصله های عمیق فرهنگی اقشار مختلف ایران باشد؟
عصر انقلاب و تضادهای درونی سینما
در سال های اولیه انقلاب با دو شخصیت نمونه ای شبه سیاسی رو برو شدیم. اول فردی که ارتباط خود با حکومت گذشته را حفظ کرده و سرانجام سقوط می کرد و دوم کسی که از روزمرگی رهایی می یافت و با اعتراض بلندی به قهرمان سیاسی بدل می شد. در روند دگرگونی شخصیت خاموش به فردی معترض مقوله ی دیرآشنای «آگاهی اجتماعی» طرح می شد. در اکثر نمونه ها افراد وابسته به حکومت از پلیس مخفی گرفته با صاحب کارخانه و مالک زمین، مقابل قهرمان می ایستادند و او را به ابراز واکنش قهرآمیز ترغیب می کردند و ... مضمونی رویا رویی کارگر و کشاورز یا سرمایه دار و شهروند کسی است برای سینمای ایران تازه نبود ولی این در عصر انقلاب نیز دست یابی به جوهر تضادهای درونی دنیای سرمایه داری آن چنان که چپ ها ادعا می کردند و ترسیم شفافیت معنوی که آدم ها را در صف واحدی به مبارزه با کفر قرار می داد با تعاریفی که مذهبیون به زبان می راندند میسر نمی شد. «به جای فیلم های سیاسی با آثار حادثه ای مواجه شدیم. که صحنه های درگیری با شرایط سیاسی دوران توجیه می کردند و هرگز نتوانستیم در قصه آن ها بین شخصیت های سیاسی و آدم هایی که فقط شعار می دادند تفاوتی قائل شوید.» 6
در «خونبارش» ساخته (امیر قویدل) در 1359 از معدود فیلم های سال های اولیه انقلاب بود که تلاش کرد یک واقعه ی مهم سیاسی دوران را در قالبی که رخ داده بود ثبت کند. در جریان درگیری نیروهای نظامی و مردم در روز هفده شهریور سه سرباز گارد پادگان قصر با اسلحه های خود صف نظامیان را ترک کرده و به مردم پیوستند. گروهی مامور دستگیری آن سه شدند که به شهادت رسیدن یکی از آن ها منجر شد. آن دو سرباز «علی غفوری سبزواری» و «شهید قاسم دهقان سنگستانی» در فیلم نقش خود را بازی کردند.
این امر می توانست در «خونبارش» نوعی واقع گرایی به ارمغان آورد که برای سینمای ایران یگانه باشد. که با توجه به زمان ساخت فیلم و امکانات اولیه سینمای ایران بعد از انقلاب کاری خوب و ماندگار در سینما ماند. واقعیت های سیاسی روز بعدها هم در حاشیه حادثه پروازی، در حد نیش کوچکی باقی ماند. «بلمی به سوی ساحل» (مرحوم رسول ملاقلی پور 1364) مخالف نماینده ی ابوالحسن بنی صدر، رئیس جمهور و فرمانده ی وقت کل قوا، با شخصیت اصلی اثر سبب شد مهمات و سایر ادوات نظامی دیر به خرمشهر برسد و شهر سقوط کند.
«مذهب» به علاوه «مبارزه مسلحانه» ساده ترین ترکیب روز را ساخت. الگوی پرداخت این فیلم ها و صحنه های زد و خورد، متعلق به سینمای تجاری گذشته بود و لعاب سیاسی زدگی دوران، یادگارهای گذشته را محو نمی کرد. به همین دلیل فیلم های موفق بودند که هر چند مذهب را نادیده نمی گرفتند ولی حوادث خود را بی پیرایه تر تعریف می کردند. مثل «دادشاه» (حبیب کاوش 1362) براساس درگیری های یاغی معروف دوران شاه که عملاً تماشاگر را بیش تر به لذت بردن از حوادث روی پرده دعوت کرد، تا دل سپردن به شعارهای انقلابی.
در سال های اولیه انقلاب و دوران سیاسی نمایی به عنوان خصیصه ی آشنای آن دوران گذرا، فیلم های بسیاری با شعارهای انقلابی و نگاه سیاسی به جامعه و شخصیت های رژیم گذشته ساخته شد. در سینمای ایران هرکسی با هر شغل و گذشته ای از راه می رسید شعار مرگ بر شاه می داد و خود را شخصیت سیاسی و مبارز می خواند. «تاریخ سازان» ساخته (هادی صابر 1359) در باره بازیگر تاتر، «پیکرتراش» ساخته (محمدرضا ممجد 1360) در باره مجسمه ساز، «پنجمین سوار سرنوشت» ساخته (سعید مطلبی 1360) در باره ورزشکار، «برنج خونین» ساخته (امیر قویدل، اسدالله نیک نژاد 1362) در باره مهندس، «عضویت» ساخته (فرشید ملک نیازی 1362) در باره خبرنگار، که در همه ی این فیلم ها حکایت را وارونه و تاکید بر حضور روستائیان و کشاورزان را عرضه می کردند. در حالی که انقلاب سال 1357 اساساً یک انقلاب شهری بود و برهه های کلیدی اش از صفوف به هم پیوسته ی میلیونی مردم تا درگیری های خیابانی در شهرها رقم خورد.
فیلم های اولیه سینمای انقلاب به چند دسته تقسیم می شد. دسته ی اول آثاری که در آن به نقش روستائیان و عشایران در پیروزی انقلاب و درگیری های آنان با نیروهای شاهنشاهی در جهت پیروزی انقلاب شکل می گرفت. «چوپانان کویر» (حسن محجوب 1358) «دانه های گندم» (حسن رفیعی 1359) «عصیانگران» (جهانگیر جهانگیری 1360) و «دادا» (ایرج قادری 1361).
دسته دوم ـ نقطه مقابل فیلم های مبتنی به حضور روستائیان فیلم های مربوط به مقوله کار و کارگر بود. مثل همیشه مبارزات کارگری مترادف با ابراز دیدگاه های چپی بود و فیلم هایی که به درگیری کارگری می پرداخت و در مقایسه با فیلم های روستایی کم بود. «پرواز به سوی مینو» (تقی کیوان سلحشور 1358) «رسول پسر ابوالقاسم» (داریوش فرهنگ 1359) و «بازرس ویژه» (منصور تهرانی 1362) که بعضی از این آثار هم راهی به پرده نیافتند این قبیل فیلم های سیاسی که طول مبارزه کارگران بودند بعدها نیز پرشمار نشدند.
دسته دیگر، فیلم هایی بودند که حضور خارجی ها در ایران بخشی از تکرار الگوهای گذشته سینمای ایران است. سه فیلمی که در سال 1363 ساخته شد آثاری نمونه ای بودند: «ریشه در خون» (سیروس الوند) قانون کاپیتولاسیون را به درگیری مردم و ماموران دولتی می کشاند. «تفنگدار» (جمشید حیدری) و «فرمان» (کوپال مشکوه). وقایع حول معتادها و قاچاق مواد مخدر و قلمداد کردن حکومت شاه به عنوان نظامی که جوانان را آگاهانه به سوی اعتیاد و نابودی می کشید. الگوی آسان چند سال های اولیه انقلاب بود که حادثه که حادثه و اخلاق گرایی را با اندکی شوخی و خنده در می آمیخت.اکثر این فیلم ها با قصه هایی در مورد مبارزه با قاچاق چیان یا رستگاری معتاد دوست داشتنی تصویر بی رنگی از فیلم های با همین مضامین در پیش از انقلاب بود. در همین روند مبارزه با نیروهای امنیتی (ساواک) مضمون نمونه ای فیلم های سال های اولیه انقلاب را می ساخت. مرد ساواکی معمولاً با ظاهری آراسته در برابر مردم قرار می گرفت. مذبوحانه واکنش نشان می داد و سرانجام به هلاکت می رسید. در فیلم سه ایپزودی «شجاعان ایستاده می میرند» (عباس کسایی 1358) از دریچه مقاومت مبارزین سیاسی در برابر شکنجه ساواک به این مضمون می نگریست. در ایپزود اول، معلمه ای پس از شکنجه فراوان اعدام می شد. ایپزود دوم، مرد جوانی در برابر ساواکی ها مقاومت می کرد، و در ایپزود سوم آیت الله طالقانی با پیروزی انقلاب از زندان بیرون می آمد. آزادی زندانی سیاسی از «طلوع انفجار» (پرویز نوری 1360) مقدمه ای بود به حوادث بعدی و او برای گرفتن انتقام از چهار مامور امنیتی که پسرش را کشته بودند اقدام می کرد.» 7
کاوشی در دلشوره های ماموران امنیتی ژانر سیاسی ـ روان شناسانه ی سال های اولیه انقلاب را شکل داد. دو مامور امنیتی «اشباح» (رضا میرلوحی 1361) پس از فرار به کلبه ای در قعر جنگل، دچار کابوس شدند و یکدیگر را از بین می برند. فرار مامور امنیتی در «قرنطینه» (مسعود اسداللهی 1361) تلاشی بود برای ترسیم شخصیتی دستخوش بحران. مامور امنیتی «نقطه ضعف» (محمدرضا اعلامی 1362) ساعاتی را با فهم سیاسی اش می گذراند و در گذر زمان دچار تردید می شود و مثل همتایان خود تعادل ذهنی اش را از دست می دهد. مامور امنیتی «هیولای درون» (خسرو نیایی 1363) در انزوا گذشته اش را مرور می کرد و در پایان خود را از بین می برد. مامور امنیتی «خط قرمز» (مسعود کیمیایی 1361) ازدواج می کرد و همسرش که از شغل او اطلاعی نداشت درمی یافت که برادر زنش زندانی سیاسی است و او را بر سر دوراهی وظیفه و خانواده قرار می داد. تردید آن ها همان خط قرمز بود. اما سایه ی امنیتی دیروز پس از فروپاشی حکومت پهلوی بلند نبود و حضور پنهان و قدرت نامرئی اش فروغی نداشت.
شاید برای اینکه هیچ وقت آن ها را عیناً ندیده بودیم، همه جا بودند و در عین حال هیچ کس نبودند. حکومت پهلوی که فرو ریخت آنها هم فرو ریختند مثل برفی که ناگهان آب شد. در کوران پیروزی انقلاب و درگیری های سیاسی داخل کشور و گروهک های مختلف که هر کدام داعیه دار انقلاب و نقش خود در جامعه بودند، آثار سینمایی ساخته شد که بعد از بازبینی توسط شورای بازبینی و نظارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای همیشه توقیف شدند. اکثر این آثار در نگاه انقلابی دچار اشتباه و میان نمایی انقلاب بودند و یا از لحاظ حجاب اسلامی نقض داشتند.
آثاری هم چون «راهی به سوی خدا» (جلال مهربان 1359) «مفسدین» (امام منطقی 1359) «سیم خاردار» (مهدی معدنیان 1359) «آقای هیروگلیف» (غلامعلی عرفان 1360) «مسافر شب» (منصور تهرانی 1359) (1936) (محمدرضا بزرگ نیا و حسن قلی زاده 1359) «خط قرمز» (مسعود کیمیایی 1360) «مرگ یزگرد» و «چریکه تارا» (بهرام بیضایی 61ـ 1360) و چندین اثر دیگر که هیچ گاه رنگ پرده نقره ای را ندیدند.
سخن آخر..........
سینمای ایران این دوران پر فراز و نشیب تاریخی را پس از گذراندن سه دهه و ورود به دهه چهارم انقلاب با سیاست پیشگان، معاندان، علاقه مندان، بی طرفان و غیره پشت سر گذاشته است. همه با انقلاب احساس قرابت کردند بدون آن که دریابیم شیفته سینما هستند یا عاشق سیاست. و شاید این دو گانگی و ابهام اصلی ترین ویژگی سینمای دهه سوم و چهارم انقلاب ایران را بسازد.
سینمای ایران در این 3 دهه فرصتی یافت تا شخصیت های پنهان را روی پرده ببرد و چهره و هویت این افراد را معرفی کند. انقلابی که در پانزده خرداد 1342 کلید خورد و رهبری امام (ره) توانست در 12 بهمن 1357 درخت تناور انقلاب را به ثمر نشاند. انقلاب اسلامی علاوه بر انقلاب سیاسی بیشتر، یک انقلاب فرهنگی ـ اسلامی بود. امید است در دهه چهارم انقلاب بتوانیم با نگاه های سیاسی ـ فرهنگی به جامعه بتوانیم درخت تناور انقلاب را حفظ کنیم.
ادامه دارد...
منابع و ماخذ
1-تاریخ تحلیلی سینمای سیاسی ایران
2-کیهان 2 اردیبهشت 58
3-اطلاعات 27 خرداد 61
4-اطلاعات هفتگی 9 اردیبهشت 61
5- تاریخ تحلیلی سینمای سیاسی ایران
منبع: سایت ساجد دفاع مقدس - امیرحسین دهقانی